باوجود 11 سال انکار و سند و مدرک آوردن درباره اشتباه بودن آن همچون اژدهایی هفت‌سر که هر بار که یکی از سرهای آن جدا می‌شود هفت‌سر دیگر جای آن می‌روید، سر برمی‌آورد و فضای مجازی را به خود مشغول می‌کند.
داستان معروف اینکه در 5 شهریور دو ماه در آسمان خواهد درخشید و می‌توانید ماه و مریخی که در یک رویداد استثنایی به‌اندازه ماه شب 14 در آسمان دیده می‌شود را در کنار هم ببینید.
این شایعه از مواردی است که می‌توان منشأ آن را به‌سادگی دنبال و ردیابی کرد. همه داستان به سال 2003 بازمی‌گردد. در آن سال و در شب ۵ شهریور آن سال مریخ در نزدیک‌ترین فاصله خود در یک بازه زمانی ۶۰ هزارساله نسبت به زمین قرار داشت و تنها ۵۶ میلیون کیلومتر با زمین فاصله می‌گرفت (امسال این فاصله در شب 5 شهریور ۳۷۰ میلیون کیلومتر بود.)
مریخ و زمین همیشه در مقابله نزدیک‌ترین حالت را به هم دارند به همین دلیل هم هست که عمده مأموریت‌های مریخ هر دو سال یک‌بار و وقتی زمین و مریخ در نزدیکی حالت مقابله قرار دارند اعزام می‌شوند. به دلیل بیضی بودن مدار دو سیاره در هر مقابله فاصله دو سیاره کمی تغییر می‌کند و آن سال مقدار بسیار جزئی این دو به هم نسبت به مقابله‌های دیگر نزدیک‌تر بودند اما این بهانه خوبی برای جلب‌توجه عموم مردم به مریخ و کاوش‌های آن بود.
در آن سال در ایمیلی که به این مناسبت انتشاریافته بود آمده بود: «در این شب اگر تلسکوپ مناسبی در اختیار داشته باشید و با بزرگنمایی ۷۵ برابر به مریخ نگاه کنید قطر ظاهری در تصویر بزرگ‌شده به‌اندازه ماه خواهد بود.» اما در سال‌های بعد این بخش از داستان از قلم افتاد و هرسال این داستان بدون اشاره به اینکه مربوط به یک سال خاص بوده و در توضیح نیز به‌ضرورت تلسکوپ اشاره شده است، تکرار شد.
این اتفاق مربوط به ایران نیست و در همه جای دنیا در طی 11 سال گذشته این داستان تکرار شده است. جالب اینکه حتماً بسیاری از کسانی که این شایعه را از طریق شبکه‌های ارتباطی مجازی منتشر می‌کنند و سال قبل هم این کار را کرده‌اند در سال‌های قبل شاهد این بوده‌اند که این اتفاق نیفتاده. پس چرا دوباره این کار را می‌کنند و چرا پس از 5 شهریور سوال نمی‌کنند پس چه شد؟
مرور این داستان به‌عنوان یک مثال مشخص از توسعه شایعه و خرافه در جامعه که در این مورد خاص منشأ و چگونگی شکل گرفتن آن نیز کاملاً مشخص است، می‌تواند کمک کند تا شاید سرنخ‌هایی برای جلوگیری از تکرار آن و یا کم کردن سرعت انتشار این‌چنین داستان‌هایی را به دست آوریم.
یکی از ابزارهای توسعه این‌چنین شایعاتی در دوران ما شبکه‌های اجتماعی و انقلابی است که در حوزه ارتباطات الکترونیک به وجود آمده است. ظهور اینترنت و پس‌ازآن ظهور پدیده‌هایی چون وبلاگ‌ها که انحصار تولید و انتشار محتوای وب را می‌شکست و در مرحله بعدی شبکه‌های اجتماعی متفاوت و شبکه‌های پیام‌رسان جمعی باعث شدند تا امکان مشارکت همه افراد در بحث‌هایی که در هر حوزه‌ای صورت می‌گیرد افزایش یابد.
این اتفاق از یک‌سو انحصارها و دشواری‌های تولید محتوا را کم می‌کرد اما از سوی دیگر دروازه‌ای را باز می‌کرد تا متون و مطالب بدون کوچک‌ترین پایه و اساسی و با اتکا بر عواملی مانند شگفت‌انگیز بودن، احساسی بودن یا جذاب بودن به‌سرعت توسعه پیدا کنند و دراین‌بین شاید خبرهای هشداردهنده و داستان‌هایی که تلاش برای اصلاح اشتباه‌های این روند را داشت نمی‌توانست با آن برابری کند حتی از سویی گاهی رسانه‌هایی که اصولاً باهدف مقابله با این جریان‌ها تأسیس می‌شدند به‌سرعت در تلاش برای جذب مخاطب به همین دره سقوط می‌کردند.
خبر دیده شدن دو ماه در آسمان یا پیدا شدن قالیچه پرنده در ایران آن‌قدر جذاب هست که توجه شما را جلب کند و بلافاصله بخواهید آن را در یک گروه از دوستان و یا در شبکه‌های اجتماعی خود منتشر کنید به‌خصوص اینکه اگر این خبرها ظاهری علمی داشته باشد و با آمیختن دروغ و راست در موقع خواندن شما را در برابر نام‌های آشنایی هم قرار دهد که فکر می‌کنید آن‌ها را می‌شناسید و باید به آن‌ها اعتماد کنید.
در بسیاری از موارد هدف کسانی که این مطالب را منتشر می‌کنند، بیش از آنکه جلب‌توجه به جذابیت آن موضوع باشد مسئله شخصی است و ایفای نقش در گروه اجتماعی. شاید به همین دلیل است که برخی از آن‌ها فراموش می‌کنند که سالی یک‌بار می‌گویند که ماه و مریخ در آسمان تنها برای یک‌بار در 60 هزار سال اندازه هم دیده می‌شود و بعدازاینکه دکمه انتشار را زدند یادشان می‌روند که آن شب به آسمان نگاه کنند.
از سوی دیگر مراجع و نهادهایی که باید نقش مرجع را ایفا کنند در این موارد دچار کندی می‌شوند. بسیاری از اوقات کسانی که وظیفه‌شان اطلاع‌رسانی و جلوگیری از این شایعات است احساس می‌کنند که چون چند سال قبل یک‌بار این موضوع را توضیح داده‌اند دیگر نیازی نیست درحالی‌که اگر شایعه هر بار زنده می‌شود روندهای مقابله با آن‌هم باید دوباره فعال شوند.
اما گذشته از همه این موارد برخی از آزمون‌ها وجود دارد که هر فردی می‌تواند در برخورد با چنین مسائلی آن‌ها را به کار ببرد تا اولاً سره و ناسره را از هم جدا کند و ثانیاً خود او تبدیل به یکی از گره‌ها و نقاط دومینوی انتشار شایعه نشود. شایعاتی که شاید برخی از آن‌ها مانند دو ماه در آسمان تنها دلسردی کسی را که به آسمان نگاه کرده همراه داشته باشد اما برخی دیگر می‌تواند باعث خطرهای جدی برای مصرف‌کنندگان شایعه باشد.
برخی از این روش‌های اولیه را شاید بتوان در فهرستی مانند زیر فهرست کرد
1- نفس عمیق بکشید: هر بار که مطلب شگفت‌انگیز و عجیبی به دستتان رسید مانند اینکه دو ماه قرار است در آسمان دیده شود یا قالیچه پرنده پیداشده است یا شخصی توانسته فقط با نگاه کردن به دیگری مغزش را منفجر کند، قبل از اینکه به‌سرعت دکمه‌های بازنشر آن در گروه‌های اجتماعی را بزنید و برای انبوهی از دوستان و اقوام خودتان بفرستید نفس عمیقی بکشید و کمی داستان را مرور کنید و یک‌بار با صدای بلند برای خودتان بخوانید. اگر موضوعی خیلی عجیب باشد ممکن است واقعی نباشد و اگر هم واقعی باشد حتماً ارزش آن را دارد که کمی بیشتر درباره‌اش جستجو کنید و بدانید.
2- شکاک باشید: شکاک بودن به معنی بدگمان بودن نیست بلکه اصلی برای زندگی عقلانی است. اگر شما اندکی شکاک نباشید به‌راحتی ممکن است فریب بخورید. اگر کسی در خانه شما را بزند و بگوید از این هفته به بعد قرار است ماهی 50 میلیون تومان به شما بدهد و هیچ کاری هم شما نباید بکنید غیر از امضای یک کاغذ، حتماً قبل از امضا آن را مطالعه خواهید کرد. باید شک کنید چرا باید چنین اتفاقی بیفتد؟ این شکاکیت البته به معنی افراط نیست که از سوی دیگر بام شما را به دام تئوری‌های توطئه می‌اندازد. شکاک بودن یعنی کمی درباره آنچه می‌شنویم فکر کنیم و این احتمال را همیشه در نظر داشته باشیم که ممکن است هر ادعایی نادرست یا غیردقیق باشد و شاید لازم باشد با منبع معتبری آن را بررسی کنید.
3- دنبال منبع معتبر باشید: اگر قرار باشد مریخ اندازه ماه شود یا فردا شب فضایی‌ها به ملاقات ما بیایند و یا اگر قرار باشد روش درمانی جدید کشف‌شده باشد که کسی با نگاه کردن به دیگری بتواند بیماری او را درمان کند حتماً مراکز معتبر و باسابقه‌ای که در آن حوزه فعال هستند درباره آن نظر داده‌اند. دنبال منابع معتبر باشید. اگر کسی گفت که ناسا گفته حتماً ناسا درجایی عمومی این مطلب را منتشر کرده است. اگر اتفاقی فوق‌العاده عجیب به‌خصوص در حوزه علم قرار باشد اتفاق بیفتد حتماً دانشمندان و پژوهشگران آن رشته مشتاق‌تر از دیگران درباره آن حرف زده‌اند.
4- از افراد مطلع سوال کنید: اگر دسترسی مستقیم به منابع ندارید یا نمی‌دانید منابع معتبر کدام ها هستند به سراغ دوستان و آشنایانی بروید که می‌دانید یا خودشان مطلع هستند و یا منابع را می‌شناسند.
شاید شایعه‌ای این‌قدر قدرتمند یا پیچیده باشد که بعد از همه این کارها بازهم اطمینان داشته باشیم که درست است و از همه آزمون‌ها سربلند بیرون آمد در این صورت حداقل این است که شما تلاش خود را کرده‌اید و تا بهترین حدی که می‌توانستید آن را بررسی کرده‌اید حالا اگر دوست داشتید چیزی را به اشتراک بگذارید با اشاره به منابع معتبر و مشخص این کار را بکنید و آخرین نکته را در ذهن داشته باشید:
5- برای اصلاح اشتباه مشتاق باشید: اگر پس از همه این مراحل خبری را منتشر کردید و بعد از مدتی متوجه شدید که اشتباه بوده است در همان شبکه‌هایی که خبر را منتشر کرده‌اید تکذیب آن را نیز منتشر کنید و حداقل بخشی از آب‌رفته را به جوی بازگردانید.
پوریا ناظمی /روزنامه نگار علم