طی چند دهه گذشته، سیاستگذاری های حوزه میراث فرهنگی، موزه ها و آثار و محوطه های تاریخی بیشتر از این که بر اساس اصول علمی و فنی شکل گیرد، بر پایه مطامع سیاسی افراد و گروه های مختلف قرار داشته و مسیر طولانی تبدیل سازمان میراث فرهنگ از یک معاونت در وزارت ارشاد به معاونت ریاست جمهوری و سپس وزارتخانه، این مجموعه را دستخوش رویدادهای نامطلوبی کرده است.
متاسفانه علی رغم این شرایط و رشد مجموعه میراث فرهنگی و تلفیق آن با حوزه های گردشگری و صنایع دستی، در این حوزه و علی رغم این که کشور ما یکی از غنی ترین کشورها از منظر تاریخی محسوب می شود، کمترین بهره از گردشگران این حوزه را به نسبت همسایگان خود داشته و شاهد از بین رفتن روز به روز آثار و محوطه های تاریخی در گوشه و کنار کشور هستیم.
باید توجه داشت عدم تمرکز مجریان و متولیان آثار تاریخی در کشور سبب چندگانگی تصمیم گیری و نحوه تعامل با این ابنیه شده و این موضوع همواره محل مناقشه سازمان میراث فرهنگی و شهرداری ها بوده و در نتیجه شاهد تخریب بسیاری از خانه های باستانی و نابودی بافت های تاریخی هستیم.
این موضوع از یک سو و عدم استفاده مناسب از متخصصان این حوزه سبب شده است که شرایط فعلی میراث فرهنگی در ایران برای دوستداران و علاقه مندان آثار تاریخی، ناخوشایند بوده و در نتیجه آثار و ابنیه ای که هر گونه آسیب دیدن آن غیر قابل جبران است، برای همیشه نابود شوند.
نگاهی اجمالی به فهرست تخصص مدیران میراث فرهنگی استان های مختلف کشور نشان می دهد که بسیاری از آن ها در رشته ها و شاخه های غیر تخصصی همچون دامپزشکی، مدیریت، زبان های خارجی، حقوق و حتی تحصیلات حوزوی، درس خوانده و در نتیجه کمترین اطلاع و تخصصی در رابطه با آثار تاریخی نداشته و در نتیجه دغدغه حفظ این آثار در سیاستگذاری های خرد و کلان کشور کمتر دیده می شود.
در طول سال گذشته و در پی همه گیری ویروس کرونا اما شرایط موزه ها و سایت های تاریخی، با بحرانی مضاعف رو به رو شده و به هر حال باید پذیرفت که بخشی از هزینه نگهداری و مرمت آثار فرهنگی و تاریخی از درآمد حاصل از بازدید گردشگران تأمین می‌شود.
ممنوعیت سفر و فاصله گیری فیزیکی ناشی از همه گیری کرونا باعث شده است تا این درآمدها به میزان زیادی کاهش پیدا کرده و تقریبا به صفر برسد. این موضوع باعث شده تا بسیاری از سایت های مرمتی آثار تاریخی با مشکلات مالی و کمبود بودجه رو به رو شوند و از سوی دیگر به دلیل قدرت سرایت بالای این ویروس امکان ادامه فعالیت در این بناهای تاریخی وجود ندارد زیرا حضور بازدیدکنندگان به صورت تهدید برای سلامت کارکنان است.
گذشته از موارد فوق، تهدیدهای غیرمستقیمی در چنین شرایطی به واسطه این فراگیری به میراث‌فرهنگی تحمیل می شود. این تهدیدها می‌تواند به صورت رشد روند آسیب‌دیدگی در اثر فعالیت سایر عوامل بیولوژیک همچون افزایش جمعیت حشرات، حمله قارچ‌ها و کپک‌ها و یا هجوم جوندگان در مدت تعطیلی و قرنطینه فضاهای تاریخی و همچنین تاثیرات مخرب ناشی از استفاده نادرست از مواد آسیب‌رسان یا به کار بستن روش های نامناسب، روی آثار تاریخی و سطوح باشد.
موضوع دیگری که به صورت یک چالش در حفاظت و مرمت آثار تاریخی طی همه گیری کرونا در برخی کشورها از جمله ایران وجود دارد، سوء استفاده قاچاقچیان عتیقه و حفاران غیر مجاز از قرنطینه اجباری و عدم حضور مردم در محیط بیرون خانه است.
این شرایط، فرصتی مناسب برای جستجوگران گنج شده است تا به آثار تاریخی آسیب وارد کنند. گستره وسیع ابنیه و سایت های تاریخی امکان محافظت دائمی از همه آن ها را نمی دهد و در نتیجه طی دوران همه گیری کرونا شاهد افزایش آسیب های این چنینی هستیم. باید توجه داشت که این تخریب‌های مجرمانه معمولا زمانی رخ می‌دهند که کشورها در شرایط بحرانی بوده و توجه‌ها معطوف به موضوع دیگری است.
البته نباید از این موضوع نیز غافل شد که نبود بازدیدکنندگان می تواند فرصتی ایده آل و مناسب برای انجام برخی از عملیات های نگهداری و مرمت باشد که در حالت عادی با دشواری همراه بوده اند. برنامه ریزی این عملیات های مرمتی نیازمند درک عمیق و دانش محور مدیران میراث فرهنگی از مباحث مرمت و باستان شناسی است که متاسفانه فقدان آن در کشور ما به شدت دیده می شود.
بررسی تخصص مدیران میراث استان ها نشان می دهد شاید به اندازه کمتر از انگشتان یک دست در بین این مدیران ارشد افراد متخصص در حوزه های مرمت و باستان شناسی وجود داشته باشند و بسیاری از این تخصص ها کاملا با حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بیگانه هستند.
این موضوع در حالت عادی می تواند یک بحران جدی محسوب شود و قطعا تاثیرات مخرب آن در دوران بحران بیشتر خواهد بود. امید است مدیران ارشد اجرایی کشور بر بحث تخصص محوری توجه بیشتری داشته و از افراد متخصص و دلسوز در این حوزه استفاده کنند.
هم اکنون و در آستانه انتخابات پیش رو، امید است نامزدهای انتخابات در هر دو حوزه ریاست جمهوری و شورای شهر، به بحث میراث فرهنگی و آثار تاریخی نگاهی ویژه داشته و تلاش کنند این آثار ارزشمندی که از نیاکانمان به میراث رسیده است را به خوبی به نسل های آینده تحویل داده و تلاش کنیم امانتدار خوبی برای این آثار باشیم.
دکتر احسان محمدحسینی – باستان شناس