جنگل‌های شمال کشور زیر ذره‌بین حفاظت علمی

تاکنون چهار سیمای جنگلی به عنوان مناطق پایلوت برای این پروژه انتخاب شده است. متخصصان این پروژه تلاش دارند بر مبنای جمع آوری اطلاعات زیربنایی از این زیست بوم ارزشمند، طرحی علمی و عملی ارائه کنند که با اجرای آن نه تنها امکان حفاظت از تنوع زیستی فراهم شود، بلکه در عین حال یک سیستم مدیریت مشارکتی و چندمنظوره با هدف حمایت از مردم محلی در دستور کار قرار گیرد.

جنگل های هیرکانی؛ میراثی که خاورمیانه و اروپا به آن غبطه می خورند

دکتر مایکل ادوارد موزر، فارغ التحصیل دانشگاه دورهام انگلستان و مشاور بین المللی این پروژه در گفت وگو با جام جم، جنگل های هیرکانی را بزرگ ترین و بکرترین جنگل های برگریز خاورمیانه و اروپا توصیف کرد و از آنها با عنوان یک میراث جهانی نام برد. موزر یادآور شد برای مدیریت و حفاظت از این جنگل ها مهم ترین راهکار، کسب اطلاعات موثق علمی است؛ زیرا اگر دانش لازم نباشد طبیعتا امکان حفاظت وجود نخواهد داشت. حال پرسش این است که ارزش جنگل های هیرکانی از کجا ناشی می شود؟ ساده ترین پاسخ به این پرسش، حضور عناصر گیاهی و جانوری منحصربه فرد است که در این منطقه گردهم آمده اند. داریوش بیات، مدیر ملی پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل های هیرکانی، حفاظت از این منطقه زیستی منحصربه فرد را نه تنها از جنبه ملی بلکه از نظر بین المللی حائزاهمیت توصیف می کند و می افزاید: گونه های گیاهی مانند سرخدار نمدار، ملچ، گل ابریشم یا شب خسب ازجمله گونه های خاص و منحصربه فرد این عرصه هستند. برخی گونه ها مانند افرای هیرکانی (Acer hyrcanum)، به اندازه ای خاص و منحصربه فرد است که ما حتی در لوگوی معرفی پروژه، اغلب از آنها و به منظور آگاه سازی استفاده می کنیم. تنوع گیاهی و حتی جانوری در این منطقه بشدت غنی است، اما به طور کلی هرچقدر از غرب به شرق نزدیک شویم، معمولا به دلیل شرایط خاص اقلیمی تنوع و تعدد گونه ای بیشتر و بیشتر می شود. برای مثال در منطقه گلستان شاهد نمونه های کم نظیری از جلوه های طبیعی هستیم. این مساله به این معناست که به دلیل تفاوت های اقلیمی و طی قرن های متمادی در ژنوتیپ یک گونه خاص مثلا بلوط تغییراتی حادث شده تا این گیاه بتواند تنوع اقلیمی را تحمل کند.

تحقیق علمی یا آگاه سازی عمومی

جنگل های هیرکانی سال هاست به واسطه عوامل گوناگون در معرض خطر قرار دارند. دکتر مایک موزر، مشاور ارشد پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل های هیرکانی در پاسخ این سوال که در جنگل های هیرکانی اولویت اول تحقیقات علمی است یا آگاه سازی عمومی می گوید: تحقیق و جمع آوری اطلاعات همیشه مهم ترین اصل هر کاری به حساب می آید، اما این دلیل کم کاری نمی شود. درباره جنگل های هیرکانی هم تحقیقات بیشتری لازم است تا بتوان بهترین الگو را برای مدیریت ارائه کرد. این الگو باید الگویی باشد که در آن، نه تنها تنوع زیستی حفظ شود، بلکه منافعی هم برای جوامع محلی به ارمغان آورد. در حال حاضر، تحقیقاتی لازم است که براساس آنها بتوانیم تاثیر تغییرات اقلیمی را به حداقل برسانیم و بیماری های درختان را هم بهتر بشناسیم. در حال حاضر برای من بیشتر این مساله مهم است که رویکرد مدیریتی در این جنگل ها را به سمت بهره برداری پایدار تغییر دهیم. یعنی بر مبنای دیدگاهی روشن و یک استراتژی مشخص، تمام بخش ها در حفاظت دخیل باشد.

پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل های هیرکانی در مرحله جمع آوری اطلاعات و داده ها از طریق منابع گوناگون است. وضعیت جنگل، مسائل اجتماعی و اقتصادی قوانین و سیاست های مرتبط با جنگل های هیرکانی در مباحث مختلف اعم از مشارکت، جنگلداری و گردشگری مورد ارزیابی قرار گرفته است. این پروژه سال گذشته در قالب پروژه ای تحقیقاتی با سرپرستی دکتر موزر اقدام به مطالعه و بررسی وضعیت پرندگان جنگل های هیرکانی کرد که حاصل آن گردآوری اطلاعاتی در زمینه ثبت گونه های مختلف و در عین حال میزان فراوانی آنها در حوزه های مختلف این پروژه بود. مطالعاتی از این دست، اغلب زیربنای پروژه های مدیریت تلفیقی هستند، زیرا گونه های مختلف جانوری اعم از پرندگان و پستانداران اغلب به عنوان یکی از شاخص ترین فاکتورهای سنجش سلامت اکوسیستم در نظر گرفته می شود. غنای جمعیت گونه های مختلف جانوری تابع مستقیمی از عوامل متعدد ازجمله وضعیت پوشش گیاهی، مساحت زیستگاه و تامین حداقل نیازهای اولیه است. در نتیجه فرضا با تعیین غنای پرندگان در فصول مختلف سال، محدوده ها و لکه های تاثیرگذار از نظر وسعت، فاصله از یکدیگر و برخی ساختارهای فضایی و زیستی می توان اطلاعات لازم را برای مدیریت صحیح جوامع گیاهی به دست آورد.

تحقیق در مناطق پایلوت

از آنجا که مطالعات آمایش سرزمین باید در پهنه ای وسیع ازجمله کل محدوده جنگل های شمال کشور دنبال شود، لذا پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل های هیرکانی اقدام به آمایش کلی در سطح جنگل های هیرکانی و پهنه بندی در سطح حوزه های پایلوت خواهد کرد. مدیر پروژه مدیریت جنگل های هیرکانی در این زمینه به جام جم گفت: اکنون مناطق پایلوت انتخابی در حال پهنه بندی هستند. در انتخاب مناطق پایلوت سه معیار در نظر گرفته شده که به ترتیب عبارتند از: معیارهای اکولوژیک، معیارهای اجتماعی و اقتصادی و معیارهای مدیریتی. از نظر معیارهای اکولوژیک طبیعتا منطقه ای انتخاب می شود که از نظر تنوع ـ زیستی غنی باشد؛ یعنی بتوان گونه های ارزشمند گیاهی و جانوری را در آن سراغ گرفت. از نظر معیار اجتماعی و اقتصادی به این مساله توجه می شود که جوامع محلی پتانسیل و تمایل به همکاری و مشارکت در طرح را داشته باشند. از نظر مدیریتی نیز دغدغه اساسی این است که مسائل حوزه انتخابی قابل مدیریت باشد؛ یعنی شرایط به حدی حاد و سخت نباشد که تیم اجرایی از همان ابتدا به این جمع بندی برسد که نمی توان در این منطقه کار کرد. جنگل های هیرکانی شمال کشور به طور کلی در حیطه سه استان شمالی (گیلان، مازندران و گلستان) و تحت مدیریت و نظارت چهار اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری (یک اداره در گیلان، دو اداره در مازندران و یک اداره در گلستان) قرار دارند. پروژه نیز بر این اساس هر یک از حوزه های تحت مدیریت ادارات کل منابع طبیعی، یک منطقه را به عنوان پایلوت انتخاب کرده است. مجموع این حوزه ها 120 هزار هکتار را تحت پوشش قرار می دهد.

تجزیه و تحلیل با کمک نرم افزارهای رایانه ای

لایه های اطلاعاتی تهیه شده از مناطق پایلوت اغلب شامل طیف وسیعی از داده ها هستند. لذا برای سنجش آنها از نرم افزارهای خاص در حوزه سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده می شود. این نرم افزار کمک می کند لایه های اطلاعاتی گوناگون براحتی روی هم قرار گیرد و بتوان داده های مناسب را برای مدیریت از آنها استخراج کرد. این نرم افزارها تهدیدات حوزه موردنظر را در دو زمان حال و آینده در قالب نقشه هایی با رنگ بندی مختلف در اختیار محققان قرار می دهد و به شناسایی نقاط آسیب پذیر جنگلی و برنامه ریزی برای حل معضلات آن کمک می کند.

ساخت جاده یکی از مهم ترین تهدیدات جنگل های هیرکانی در حال حاضر است. بالطبع هر چقدر فاصله از جاده بیشتر شود، کیفیت پوشش جنگلی بهتر می شود و برعکس. سازمان جنگل ها و مراتع سال هاست که در شبکه ای آماری به ابعاد یک کیلومتر در 5 کیلومتر مشغول مطالعات ادواری است. این شبکه آماری به عنوان یکی از داده های اولیه در پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل های هیرکانی مورد استفاده قرار گرفته است. داریوش بیات درباره اهمیت این شبکه آماری می گوید: در سطح 120 هزار هکتار پروژه (هر 500 هکتار یک پلات) تقریبا 240 نقطه وجود دارد که ما اطلاعات پایه مورد نیاز (اعم از وضعیت پرندگان، کیفیت پوشش جنگلی و…) را با دقت زیاد از همین نقاط جمع آوری کرده ایم. اطلاعاتی نظیر پوشش جنگل در زمان حاضر و در سنوات قبل، وضعیت جنگل و… نیز وجود دارد که همه ازجمله مهم ترین لایه های اطلاعاتی ما در این پروژه محسوب می شود. با روی هم اندازی این لایه های اطلاعاتی می توان به راهکارهایی برای مدیریت بهینه جنگل ها رسید. با اجرای پروژه در برخی نقاط که از نظر پوشش گیاهی آسیب دیده و از یکدیگر منفصل هستند می توان کریدورهایی برای جابه جایی امن حیات وحش ایجاد کرد. ایجاد کریدورهای ارتباطی بویژه در مناطقی که تلفات جاده ای زیادی دارد، از مهم ترین راهکارهای مدیریت صحیح حیات وحش است. این مناطق دقیقا از روی همان نقشه های تولید شده به دست آمده و درصدد هستیم با ایجاد چنین کریدورهایی جابه جایی ایمن حیات وحش را تا حد امکان بهبود ببخشیم.

مطالعات تخصصی درباره پرندگان

محمد توحیدی فر، مسئول هماهنگی مطالعات درباره پرندگان به خبرنگار جام جم می گوید: تیم پروژه در خلال فرآیند مطالعاتی روی فون پرندگان از 24 پرنده نگر حرفه ای و نیمه حرفه ای درخواست همکاری کرد. نام هر پرنده براساس دفعات مشاهده مستقیم یا شنیده شدن آوازش در مناطق انتخابی ثبت شد. گام دوم بسیار مهم، نمایش تمام داده ها روی نقشه بود. زیرا در این مرحله فراوانی مثلا دارکوب ها در مناطق پایلوت مشخص و نمایش داده شد. جنگل های هیرکانی خزر زیستگاه چهار گونه مختلف از دارکوب ها شامل دارکوب سیاه، دارکوب خالدار کوچک دارکوب خالدار بزرگ و دارکوب سبز است که البته اغلب آنها زیستگاه های خاص را انتخاب و اشغال می کنند. لذا نمی توان در تمام محدوده های جنگلی آنها را مشاهده کرد. حضور دارکوب ها به طور مشخص به عواملی همچون پوشش جنگلی، ساختار و کیفیت زیستگاه بستگی دارد. زمانی که الگوی پراکنش گونه ها تعیین شود، می توان به این نتیجه رسید که فرضا کدام مناطق جنگلی نسبتا بکر و قدیمی است یا کدام مناطق برعکس بیشتر تخریب شده و به همین ترتیب دیگر اطلاعات جمع آوری می شود. با توجه به مشاهدات و عکس های موجود که تاکنون از گونه های مختلف جانوری به دست آمده، نتیجه می گیریم جنگل های هیرکانی خزر با وجود فون غنی از نظر تعداد مهره داران بومی خیلی فقیر است. چنان که حضور یک پستاندار، یک دوزیست و یک پرنده تقریبا بومی که البته در جنگل های کشور آذربایجان مشاهده شده، گواهی بر این مطلب است.

ارزیابی موقعیت کنونی جنگل ها در نقشه های جهانی

مشاور بین المللی پروژه، دکتر مایک موزر باور دارد این پروژه شروع خوبی داشته است و البته تلاش برای پیاده سازی مدیریت تلفیقی در هر کدام از مناطق پایلوت همچنان ادامه دارد. موزر استقرار کمیته های هماهنگی محلی در حوزه های پایلوت را از مهم ترین کارهای انجام شده عنوان می کند و می گوید: مطالعات مهمی در دست انجام است تا براساس آنها بتوانیم خدمات اکوسیستمی را بر مبنای علمی تشریح و ارزیابی کنیم. دوره های آموزشی مختلفی تاکنون برگزار شده، اما مهم ترین کار این است که بتوانیم جوامع محلی را وارد کار کنیم که در این باره هم کارهای گوناگونی انجام شده است. برای من جالب است که برخی در خارج از ایران هنوز نمی دانند چنین جنگل هایی در جهان وجود دارد. این دیدگاه باید تغییر کند و تنها راهش این است که بتوانیم با حفاظت درست از این جنگل ها آنها را به جایگاه اصلی خود در نقشه های جهانی برگردانیم.