دكتر غلامرضا قجاوند دكتري مطالعات فرهنگي و مدير گروه نيازسنجي و مطالعات فرهنگي جهاد دانشگاهي واحد صنعتي اصفهان در جستار فرهنگي خود به موضوع "تاب آوري فرهنگي و ويروس كرونا" اشاره كرده است.
تعریف تابآوری
تابآوری، معادل واژه انگلیسی “Resiliency” است. این واژه ، از ریشه لاتین resili به معنای" بازگشت به عقب" مشتق شده است. تابآوری در فرهنگ لغت، خاصیت کشسانی، بازگشت‌پذیری و ارتجاعی معنا شده است. در زبان فارسی، علاوه بر خود واژه تابآوری، از واژگان و عبارات دیگری هم برای اشاره‌کردن به این‌مهارت و ویژگی، استفاده می‌شود؛ از جمله، آستانه تحمل، مدارا کردن، صبر و بردباری ، انعطافپذیری و انطباق با شرایط.
ریشه تابآوری ازعلم فیزیک گرفته شده است و به معنی "جهیدن به عقب" است. در واقع افراد تاب‌آور می‌توانند منعطف باشند و به عقب بجهند. آنها توانایی زنده ماندن و حتی غلبه بر ناملایمات را دارند .
تابآوری، مهارتی است مناسب برای پشت سرگذاشتن مشکلات زندگی حتی وقتی که شرایط نامطلوب و سخت وجود دارد. تابآوری ویژگی یا خصلتی نیست که برخی دارای آن باشند و برخی آن را نداشته باشند، به بیان دقیق تر، تابآوری بیانگر تعاملی بین انسان و محیط است. تابآوری اشاره به ایستادگی در برابر خطر دارد اما یک پدیده تدریجی است و انباشت خطر می تواند حتی تاب آورترین افراد را نیز مغلوب سازد.
تابآوری نوعی تعامل با عامل خطر است یعنی ماهیتی رو به رشد دارد که از بیولوژی و تجارب اولیه زندگی منشاء می‌گیرد و عوامل محافظتی می‌توانند از طریق شیوه‌های مختلف در مراحل متفاوت رشد، عمل کنند.
به عبارت دیگر، تابآوری ظرفیتی برای مقاومت در برابر استرس و بحران است. دانشمندان همیشه تلاش کرده‌اند که این توانایی انسان را برای سازگاری و غلبه بر خطر و سختی‌ها افزایش دهند.
تابآوری به این معنی نیست که از این طریق بتوان زندگی بدون استرس و درد داشت، در واقع تابآوری به معنی توانایی مقابله با شرایط دشوار و پاسخ انعطاف پذیر به فشارهای زندگی روزانه است. تاب آوری، استرس را محدود نمی‌کند و مشکلات زندگی را از بین نمی برد بلکه به افراد قدرت می‌دهد تا با مشکلات زندگی، مقابله سالم داشته باشند و بر سختی‌ها غلبه کنند.
مهم‌ترین ویژگی‌های انسانهای تاب آورعبارتند از:
۱- توانایی‌های اجتماعی وکفایت اجتماعی (مانند: تفاهم، انعطاف پذیری فرهنگی، همدلی، مهربانی، مهارت های ارتباطی و حفظ شوخ‌طبعی حتی درشرایط سخت)
۲- داشتن مهارت حل مسأله (مانند: برنامه ریزی، یاری جوئی، تفکر انتقادی و خلاق).
۳- خود گردانی (مانند: احساس هویت، خودکارآمدی، خودآگاهی، تسلط بر وظایف و کناره‌گیری سازگارانه از مفاهیم و شرایط منفی یا ناسازگار)
۴- احساس ارزشمندی، هدفمندی و باور به آینده‌ای روشن(مانند: هدف‌گیری، آرمان‌های تحصیلی، خوش‌بینی، اعتقاد دینی و روابط معنوی)
معنای تابآوری فرهنگی
تابآوری فرهنگی را می‌توان مجموعه‌ای از دانش‌ها، سنتها، باورها، داشته‌ها یا سرمایه‌های به جای مانده از گذشته، نوعی از احترام به منابع بومی، مهارتها، تجارب، ارزشها، پیوندهای درون اجتماع بومی از یک طرف که در کل می‌توان آنها را تحت عنوان میراث فرهنگی گذشته نام گذاری کرد و ازطرف دیگر، عناصری که در شرایط جدید در قالب هویت، آگاهی، باور به اجتماع بومی خود، معرفت از اهمیت عناصر بر جای مانده‌اند، که می توان به عنوان میراث امروزی نام برد، تعریف کرد.
به عبارت دیگر، مجموعه‌ای از میراث گذشته و میراث امروزی که به کمک تابآوری می‌آیند را می‌توان" تاب آوری فرهنگی" در نظر گرفت.
در ارتباط با تحلیل معیشت، تاب‌آور فرهنگی به جوامعی گفته می‌شود که به طور جمعی و آگاهانه در طول دوره‌های آسیب‌پذیری و تغییر، با ترسیم راهبردهای مختلف معیشتی از تحلیلی بر چالش ها و آسیب پذیری از طریق تجاربشان و دانشی که برای نسل ها حفظ شده است، مقاومت می کنند.
جوامع همیشه قادرند که برای بازیابی شان از اثرات شوک و احتمالات از تجارب، مهارتها، دانش ها و شیوه های آزمون و خطا استفاده کنند. فرهنگ به عنوان سوپاپ اطمینان برای افرادی عمل می کند که با تقویت تاب آوری طبیعی و ظرفیت های موجود دارایی های جامعه خود، از راهبردهایی استفاده می کند تا در برابر تغییرات غیرقابل پیش بینی، مقاومت کند. بنابراین، سنت های فرهنگی یکی از عمده ترین عوامل عمده در کمک به مردمی که ظرفیت‌ها و استعدادهایشان را درک می کنند، است. مردم یک جامعه می‌توانند از طریق روح جمعی که در فرهنگ سنتی وبومی آنها وجود دارد بر بسیاری از دشواری ها غلبه کنند. فرهنگ به حفظ و ایجاد سرمایه اجتماعی قوی کمک می‌کند و یکی از دارایی‌های با ارزش مردم است که در برابر تهدیدات به امرار معیاش و پایدار بودن، اعتمادسازی، وابستگی متقابل و مشارکت، استفاده می‌شود.
با توجه به این عناصر فرهنگی در یک اجتماع، پایداری واستقامت افزایش می یابد. معیشت سنتی وقتی که مشکلات رخ می‌دهد، قواعدی را برای نظارت بر استفاده و احترام به منابعشان و تعهداتشان فراهم می‌کند. سنتهای فرهنگی در جامعه رونق می‌یابد و بنابراین، جنبه های خلاق، فعال و تجربی مردم را تشکیل می دهد. البته باید این نکته را یادآورشد که سنتها تنها یک رسم منفعلانه نیست، بلکه به طور فعال عمل می‌کنند. سنتهای فرهنگی همیشه در تقویت راهبردهای معیشتی و مقاومت‌های خانوار، مؤثر نیستند. در برخی مثال‌ها، سنتهای مردم سازگاری شان را در زمان های دشواری ،تضعیف می‌کند.
برخی از موقعیت‌های غیرقابل کنترل می‌توانند مردم را وادار کنند تا مهارت‌های به ارث برده شده را رها کنند و به منابع دیگر درآمد حرکت کنند. این موقعیت‌های غیر قابل کنترل، چالش‌هایی است که جوامع با آن روبرو می‌شوند.
اهمیت "تابآوری فرهنگی" به عنوان یک مفهوم تحلیلی به نقش فرهنگ و زمینه فرهنگی تأکید دارد.
تاب آوری فرهنگی در زمینه دستیابی به سیستم معیشتی پایدار در محیط اجتماعی است. در بحث تاب آوری فرهنگی باید این امر را تأکید کرد که چگونه عوامل فرهنگی نقشی را در موفقیت سازگاری ایفا می‌کند و براساس شبکه ای از اعمال اقدامات متقابل، تعهدات و درخواست‌ها و دارایی‌ها پویایی سازگاری و تطبیق را برجسته می‌سازد.
برخی محققین بررسی کرده‌اند که چگونه انسان‌ها با پیچیدگی تغییر در جهان معاصر، کنش و تعامل دارند و یا می‌توانند در این سازگاری دوام آورند. تابآوری فرهنگی در دستیابی به پایداری یک اجتماع مهم و حیاتی است. جوامع محلی از طریق بسیج و مدیریت داشته‌های شان برای تاب آوردن فرهنگشان در برابر با سختی ها تلاش می‌کنند.
تابآوری فرهنگی نوعی تقویت بخشی فرهنگ و سنتها به عنوان منبعی که پا فشاری ومقاومت در برابر آسیب پذیریهای معیشتی را قادر می‌سازد، است.
به نوعی، تابآوری فرهنگی همان راهبردهای تطبیق آن فرهنگ با تغییرات است.
هر اجتماعی برای تابآوری فرهنگی از راهبردهایی استفاده می‌کند. این راهبردها می‌توانند آگاهانه یا نا آگاهانه باشد. راهبردهای آگاهانه از طریق انتخاب‌ها تعیین می‌شود. برخی از این راهبردها، غیر داوطلبانه است یعنی فعالیت‌های "غیر قصدمندانه".
تابآوری فرهنگی همان ترجمه مردم از تنوع فرهنگی به فرصت‌های معیشتی، زیست‌محیطی و غیره است. سامانه‌های اجتماعی -فرهنگی می‌توانند شامل دانش سنتی، مهارتها، تجارت، ارزشها، آداب و رسوم و نگرش‌ها برای بقای خودشان باشد. این ها نوعی توانایی‌شان برای سازگارشدن با فشارهای بیرونی و اختلالات از طریق شیوه خودشان است که در طی نسل ها به دست می‌آید.
اهمیت فرهنگ در بسیاری از زمینه‌ها، امری کاملا پذیرفته شده است. درک مخاطرات و نیازهای امنیتی تا حدود زیادی وابسته به فرهنگ است که ارتباط نزدیکی با ارزشها و تاب آوری دارد. اگر قرار است تاب آوری یک ویژگی مهم جوامع آینده باشد پس "بعد فرهنگی "با تمام دلالت‌هایش بر مفاهیم خلاقیت و تنوع باید در نظر گرفته شود.
امروزه برای گسترش و تعمیق آگاهی در مورد نقش تابآوری در زندگی ما و ایجاد راه حل‌های انعطاف‌پذیر مجموعه دیگری از اصطلاحات باید خلق شوند. کلماتی که به لطف آنها معلوم شود که انعطاف پذیری چگونه ابتدا به تخیل ما و سپس به گفتمان اجتماعی و فرهنگی ما وارد می‌شود. با نگاه فرهنگی، تابآوری و راه‌حل های تاب‌آورانه، پتانسیل بیشتر و ظرفیت قوی‌تری پیدا می‌کنند. این اصطلاحات کاملا ریشه در فرهنگ محلی دارند.
تابآوری در هر فرهنگ، مفاهیم مخصوص به خود را دارد. ریسک پذیری، عدم قطعیت، پذیرش اشتباه، خلاقیت، نوآوری، انعطاف پذیری، انطباق پذیری، احیا و بازسازی و انتظام بخشی تنها قسمتی از مفاهیم مرتبط با فرهنگ تابآوری هستند.
سهم عمده تاب آوری کلی از فرهنگ سرچشمه می‌گیرد. ایجاد و حفظ انعطافپذیری و تابآوری فردی و سازمانی در مواجهه با وضعیت‌های غیرمنتظره و اختلالی، می‌تواند تأثیر بسیار مهم‌تری داشته باشد. انعطافپذیری در اینجا شامل عناصری مانند انسجام یا توان گرفتن تصمیمات سودمند جمعی، قابلیت انطباق یا بازطراحی ساختار، چابکی یا قدرت تصمیم گیری و اجرای آنها با سرعت بالا، ارتباط مداوم و مستمر با ذینفعان، اعتبار و اطمینان بخشی و اعتماد سازی است.
امروزه سازمان‌ها اذعان دارند که سهم عمده تابآوری، از فرهنگ سرچشمه می‌گیرد و درعین حال، بیشترین تهدیدات و مخاطرات برای تابآوری آنها نیز متوجه فرهنگ سازمانی آنها است در نتیجه، عمده تمرکز آنها نیز به طورطبیعی بر حوزه فرهنگ خواهد بود. در واقع هیچ سازمانی نمی‌تواند تابآوری بالایی داشته باشد مگر اینکه این امر را در هسته" فرهنگ سازمانی" خود نهادینه کرده باشد.
ویروس کرونا از سال 2019میلادی(1398شمسی)دنیا و به تبع آن کشور ما را تحت تاثیر قرارداده است.
این ویروس وبیماری همه‌گیر ناشی ازآن، عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حتی جنبه‌های شخصی وخصوصی انسان‌ها را به شدت تحت تأثیر قرار داده است به گونه‌ای که جوامع مختلف برای مواجهه، مدیریت و مبارزه با این چالش جدی مجبور به ایجاد تغییرات و تحولات جدی درهمه حوزه‌ها شده‌اند. به عبارت دیگر چاره‌ای جز ایجاد تغییرات وتحولات اساسی درجنبه‌های اجتماعی و فردی برای تقابل بااین مشکل وجودندارد وجوامعی که دیرتر اهمیت وفوریت این تغییرات را درک کردند،آسیبهای بیشتری از این بیماری دیده‌اند.
اکنون باتوجه به همه‌گیری بیماری کرونا در دنیا ،تفاوت کشورها و جوامع در درگیربودن یا درگیر نبودن با این بیماری نیست بلکه نا آشنایی با مفهوم تابآوری ون داشتن مهارت در این زمینه و یا متفاوت‌ب ودن سطح تابآوری ملت ها، باعث ایجاد تفاوت و تمایز درآنها شده است.
مفهوم تابآوری فرهنگی ومولفه‌ها و ابعاد آن می‌تواند برای درک راحت تر تغییرات، مواجهه با وضعیت غیر منتظره ناشی از وقوع کرونا، تطابق و سازگاری باوضعیت چالشی جدید و مهم‌تر از همه انعطاف پذیری و مقاومت سازنده در مقابل اثرات این ویروس منحوس به کار گرفته شود.
ابعاد شش گانه تابآوری عبارتند از:
1-خود مدیریتی(یاخود تنظیمی)
2-قدرت سازگاری
3- حفظ سلامت روانی
4- غلبه بر مشکلات
5-بازسازی و ترمیم زندگی
6-رشد و توانمندسازی بیشتر
چون تابآوری در هر سن و در هر سطحی می تواند رخ دهد و سازه‌ای شناختی و قابل آموزش است؛ برای آموزش و تقویت هرکدام از ابعاد شش گانه تابآوری، می‌توان از ویژگی‌های فرهنگی بهره برد.
به عبارت ساده تر می‌توان گفت جوامع بارویکرد تابآوری فرهنگی، باید با استفاده از ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه و نیز ویژگی‌های مثبت موجود درفرهنگ‌ها، خرده فرهنگ‌ها، فرهنگ‌های محلی و فرهنگ سازمانی، آستانه تحمل فردی، اجتماعی و ارگانیک را جهت مقابله و مدیریت بهتر و مؤثرتر انواع چالش‌ها و به ویژه مخاطرات و آسیبهای ویروس کرونا در همه عرصه های زندگی بشری، بهبود بخشند.
دكتر غلامرضا قجاوند دكتري مطالعات فرهنگي