تثبیت ماسه های روان با کمک مالچ رسی- ماسه ای

به گزارش سیناپرس؛ هم اکنون طبق اعلام سازمان ملل متحد، تمام مناطق اعم از نیمه مرطوب، نیمه خشک و خشک تحت تاثیر پدیده بیابان زایی قرار دارند اما بیابان زایی در کشورهای کم آب و نیمه خشک مانند ایران زنگ خطر جدی تری محسوب می شود.

خشکسالی، سیل و فرسایش آبی، بادی و خاک از مهمترین پیامدهای بیابان زایی است؛ متاسفانه طی چند دهه اخیر شاهد بروز خشکسالی، سیل های متعدد و فرونشت زمین در دشت های ایران بوده ایم.

۲۷ خرداد (۱۷ ژوئن) مصادف با روز جهانی بیابان زایی بهانه ای شد تا گفتگویی با پروفسور پرويز كردوانی، پدر علم کویرشناسی ایران پیرامون مساله بیابان زایی داشته باشیم.

وی در گفتگو با خبرنگار سیناپرس گفت: بیابان به منطقه ای گفته می شود که از لحاظ آب و پوشش گیاهی فقیر باشد. خاک بیابان معمولا روان و آب آن نیز راکد است.

اين چهره علمی ماندگار كشور افزود: هم اکنون طبق تعریف علمی، بیابان به منطقه ای گفته می شود که میزان بارش آن کمتر از 50 میلی متر در سال باشد. منطقه ای که ممکن است بیش از یک سال اصلا بارندگی نداشته باشد و باران چندین ساله اش ظرف چند روز یا چند ساعت باشد؛ مثلا بیابان پرو 29 سال اصلا بارندگی نداشته است. از سوی دیگر فرسایش آبی بیابان بسیار شدیدتر از فرسایش بادی است.

به گفته وی، اکنون به اشتباه می گویند که ما در ایران 30 میلیارد بیابان داریم. تنها یک بیابان در ایران به نام کویر لوت وجود دارد؛ در عرض های جغرافیایی پایین یعنی پایین تر از 30 درجه، بیابان هایی مانند لوت جزو گرمترین نقاط دنیا محسوب می شوند. میرجاوه نیز جزو مناطق خشک ایران محسوب می شود. در مقابل کویر یا نمک زار فقط در مناطق مرطوب ( مناطقی که تمام ماه های سال بارندگی دارند) وجود ندارد اما در سایر نقاط نیمه مرطوب و خشک می تواند ایجاد شود.

اين بنيانگذار مركز تحقيقات مناطق كويری و بيابانی ايران اظهارداشت: امروزه به اشتباه اصطلاح بیابان زدایی بکار برده می شود. ریشه فعل زدایی، زدودن، پاک کردن، شستن و از بین بردن است از اینرو باید عبارت بیابان زایی را استفاده کنیم.

وی تصریح کرد: در حال حاضر روش های مختلفی برای بیابان زایی مناطقی که پوشش گیاهی شان از بین رفته است، وجود دارد. نخست، نباید مناطقی که پوشش گیاهی شان از بین رفته است را شخم بزنیم یا جنگل کاری کنیم. در مقابل باید در این مناطق ریگ بریزیم. چند دهه پیش زمانی که ایران با بحران آب مواجه نبود، جنگل کاری مناسب بود اما اکنون جنگل کاری اصلا گزینه مناسبی نیست.

کردوانی بیان کرد: مالچ نفتی از دیگر روش هایی است که برای مقابله با بیابان زایی استفاده می شود؛ روشی که امروزه دیگر منسوخ شده است. نخستین بار سال 1342 مالچ نفتی از کشور لیبی وارد ایران شد و در مناطقی که ماسه های روان وجود داشت، مالچ پاشی صورت گرفت.

وی یادآور شد: اکنون برای مقابله با بیابان زایی و جلوگیری از پراکنش و حرکت ماسه های روان(اکنون به اشتباه شن های روان گفته می شود) و ریزگردها روش هایی متفاوتی وجود دارد. در صورتی که اکنون به اشتباه برای هردوی آنها در ایران از روش جنگل کاری یا مالچ نفتی استفاده می کنند.

وی تاکید کرد: در روزگار گذشته مساله آب جدی نبود. ده هزار بوته در ناحیه ای می کاشتند و آن منطقه را با تانکر به صورت دستی آبیاری می کردند. سطح آب های زیر زمینی هم بالا بود اما اکنون سطح آب های زیرزمینی در برخی از مناطق به 300 تا 550 متر رسیده است. این مناطق برای درختکاری اصلا مناسب نیستند. روش درختکاری فقط برای احیای مناطق جنگلی که پوشش گیاهی شان بر اثر بادهای سوزان آتش گرفته و از بین رفته مناسب است.

مالچ ماسه ای- رسی؛ بهترین گزینه برای مقابله با بیابان زایی

پدر علم کویرشناسی ایران، به معایب استفاده از مالچ نفتی پرداخت و در این خصوص به سیناپرس گفت: در حال حاضر برای تهیه مالچ نفتی، نفت را تبدیل به قیر می کنند. سپس قیر را شل کرده و توسط ماشینی مخصوص به روی ماسه های روان و ریزگردها می پاشند؛ استفاده از مالچ نفتی باعث بد منظری و زشتی یک منطقه می شود.

کردوانی افزود: پس از استفاده از مالچ نفتی نیز ضریب حرارتی منطقه بالاتر می رود و با داغ شدن خاک، تمام موجودات زنده آن ناحیه از بین می روند و گیاهان خشک می شوند. آب نیز مانند دریاچه ای در چاله ها پر می شود و از سطح به عمق خاک نفوذ پیدا نمی کند. از سوی دیگر، هیچ موجود زنده ای از جمله انسان، حیوان نیز حق تردد در آن ناحیه را نخواهد داشت.

وی ادامه داد: همچنین مالچ نفتی دارای فلزات سنگین است که برای محیط زیست ضرر دارد. بوی گند و نامطبوع از دیگر معایب مالچ های نفتی است. از سوی دیگر مالچ های نفتی پس از گذشت 3 تا 4 سال، اثر خود را از دست می دهند بنابراین عملا پوشش گیاهی و حیوانی بدون هیچ بازدهی از بین می رود.

وی بهترین روش برای مقابله با بیابان زایی را استفاده از مالچ رسی- ماسه ای عنوان کرد و گفت: طبق اعلام سازمان ملل باید هنگام بیابان زایی یک منطقه به مسایل زیست محیطی، زیبایی منطقه، نداشتن بوی نامناسب توجه شود از اینرو بهترین راهکار استفاده از مالچ رسی- ماسه ای است.

وی به مزایای مالچ ماسه ای- رسی اشاره کرد و گفت: این مالچ نیاز به ماشین مخصوص ندارد. با ماشین های حمل و نقل سیمان هم می توان اقدام به مالچ پاشی کرد. تنها کافی است در تانکر این ماشین ها 50 درصد آب، 35 درصد خاک رس و 15 درصد ماسه مخلوط کنیم تا دوغ یا مالچ ماسه ای – رسی ایجاد شود. پس از پاشیدن این مالچ، تپه ها سفید رنگ و خوش منظر شده و هیچ بوی نامطبوعی نیز نخواهند داشت.

جنگل کاری در شرایط بحران آب منطقی نیست

اين چهره علمی ماندگار كشور به معضل ریزگردها نیز اشاره کرد و گفت: : قطر ریزگردها به 2 هزار میلی متر می رسد و تا هزار متر می تواند ارتفاع بگیرد و هزارن کیلومتر نیز مسافت طی کند.

وی اظهارداشت: مهمترین عوامل ایجاد کننده ریزگردها خشکسالی و کاهش میزان بارندگی است؛ مساله ای که طی ده پانزده سال اخیر شاهد بروز آن در برخی از استان های ایران به ویژه مناطق غربی کشور بوده ایم. مثلا در خوزستان که چاه های نفتی زیاد است، مساله ریزگردها به شدت مشاهده می شود.

به گفته وی، حفر چاه باعث خشک شدن ریشه گیاهان این ناحیه شده است. طی چند سال اخیر برای مقابله با این مساله اقدام به جنگل کاری و کاشت درخت کهور پاکستانی در این ناحیه کرده اند. کندن زمین ضمن تولید ریز گرد، پس از گذشت چند سال باعث خشک شدن حدود 60 الی 70 درصد درختان این ناحیه شده است.

وی خاطرنشان کرد: هم اکنون با کمک سازمان بسیج اقدام به اجرای طرح «مبارزه خیس» کرده اند. در این اقدام با کانال کشی، آب از رودخانه کارون به مناطق خشک انتقال داده شده و به روی نواحی که ریزگرد وجود دارد، آب پاشیده می شود. این اقدام مانع حرکت ریزگردها می شود اما در شرایطی که اکنون با بحران کم آبی مواجه هستیم این طرح نیز همراه با چالش هایی است.

به گفته وی، طبق اعلام سازمان ملل، اکنون در این مناطق نباید جنگل کاری کنیم. باید برای مقابله با این مساله به طبیعت آن ناحیه نگاه کنیم. نخست، ماده ای که استفاده می کنیم باید در آن ناحیه موجود باشد. دوم، هزینه آن ارزان تمام شود. سوم، مسایل زیست محیطی به همراه نداشته باشد. چهارم یک بار برای همیشه باید این کار را انجام دهیم.

وی بیان کرد: طبق این اعلام، سال 1396 در دشت های بافق به جای استفاده از مالچ، از ریگی که در منطقه وجود داشت، استفاده کردیم. قیمت آن 6 برابر ارزان تر از مالچ بود. مسایل زیست محیطی نیز به همراه نداشت.

باید از مهاجرت بی رویه روستاییان پیشگیری کنیم

کردوانی اظهارداشت: هم اکنون طبق نظریه جدید کنوانسیون سازمان ملل مقابله با بیابان زایی تنها به گیاه محدود نشده و در نواحی که موجودات زنده ( انسان، حیوان و گیاه) از بین رفته اند، بیابان ایجاد می شود بنابراین اگر یک ناحیه پوشش گیاهی اش به ده درصد برسد، جمعیت روستایی‌اش به علت تامین نشدن منابع آبی و نداشتن امکانات رفاهی کم شود یا حیوانات یک ناحیه جنگلی به طور کلی از بین رفته باشند، بیابان زایی رخ می دهد.

وی افزود: متاسفانه در ایران تنها از بین رفتن پوشش گیاهی را مساله بیابان زایی می دانند. در حالی که باید اقدامات بیابان زایی برای روستاهای خالی از سکنه و ناحیه جنگلی خالی از حیوانات نیز انجام شود. ما باید با فراهم کردن امکانات رفاهی مانند ایجاد مدرسه، تامین آب آشامیدنی یک روستا، از مهاجرت بی رویه روستا نشینان جلوگیری کنیم و حیات وحش مناطق جنگلی را نیز باید احیا کنیم.

گفتگو: فرزانه صدقی