گزارش تصویری و تحلیل فنی شهر باستانی حریره

در شمال جزیره کیش در کنار مجموعه ورزشی المپیک آثاری و ویرانه‌هایی دیده می‌ شود که یادگای از شهر باستانی ، حریره ‌است .

عمارت اعیانی ، حمام ، مجموعه بندرگاه شهر ، قنات هایقدیمی و  مسجد کهن از آثاری است که تاکنون در این شهر باستانی و تاریخی شناسایی شده و از زیر خاک بیرون آمده است. زمان رونق یا دوران طلایی شهر حریره کیش از سال 367 تا 912 هجری قمری بوده‌است. وسعت این شهر باستانی 120 هکتار است .

خلیج فارس و جزایر آن در طول تاریخ همواره جزء جدایی ناپذیر امپراتوری بزرگ ایران و محل تلاقی راه های دریایی بین شرق و غرب ، در مسیر قدیمی ترین جاده تجارتی جهان معروف به جاده ابریشم بوده است.  پس از زلزله بندر تاریخی سیراف در سال 365 هجری قمری ، جزیره کیش مورد توجه قرار گرفت و رو به عمران و آبادی نهاد . آثار و شواهد موجود به صورت تپه های تاریخی در کرانه شمالی این جزیره ، بیانگر وجود شهری بزرگ و آباد است  که امروزه به نام شهر تاریخی و باستانی حریره معروف و مشهور شده است . در اسناد و متون تاریخی اشاره های فراوانی به رونق چشمگیر جزیره کیش شده است .

در زمانی که خاندان بنی قیصر در قرن چهارم هجری در کیش حکومت می کردند ، ابن خرداد مورخ آن زمان بوده و این شهر را از نزدیک دیده و در مورد آن چنین گفته است :

« در این جزیره ، شهر بزرگ حصار  داری ساخته شده بود و کشتی های تجارتی هندوستان و عربستان اغلب در بندرگاه آن لنگر می انداختند . »

بزرگانی چون ابن بطوطه ، سعدی ، یاقوت حموی و دیگر مورخین یا به کیش سفر کردند و یا در مورد عظمت و شکوه آن سخن گفته اند .

سعدی در باب سوم کتاب معروف و شاخص خود " گلستان " با بازرگانی در جزیره کیش سخن گفته است .

« بازرگانی را دیدم که صد و پنجاه بار شتر داشت و چهل بنده و خدمتکار . شبی در جزیره کیش مرا به حجره خویش درآورد و همه شب نیارمید از سخن های پریشان گفتن که فلان انبازم به ترکستان است و فلان بضاعت به هندوستان و این قباله فلان زمین است و فلان ما فلان کس ضمین . گاه گفتی : خاطر اسکندریه دارم که هوایی خوش است . باز گفتی : نه ، که دریای مغرب مشوش است . سعدیا ، سفری دیگرم در پیش است . اگر کرده شود بقیمت عمر به گوشه ای بنشینم . گفتم آن کدام سفر است ؟ گفت گوگرد پارسی خواهم بردن به چین که شنیدم عظیم قیمتی دارد و از انجا کاسه چینی به روم ارم و دیبای رومی به هند و فولاد هندی به حلب و آبگینه حلبی به یمنی و برد یمانی به پارس وزآن پس ترک تجارت کنم و به دکانی بنشینم . انصاف از این مالیخولیا چندان فروگفت که بیش طاقت گفتنش نماند . گفت : ای سعدی تو هم سخنی بگوی از آنها که دیده ای و شنیده ای . گفتم :

آن شنیدستی که در اقصای غور        بار سالاری  بیفتاد از  ستور ؟

گفت : چشم تنگ دنیا دوست را        یا قناعت پر  کند  یا  خاک  گور

( گلستان سعدی . باب سوم . در فضیلت قناعت. حکایت 22 )

هم زمان با حکومت اتابکان فارس در سده های ششم و هفتم هجری قمری ، کیش به اوج رونق و عظمت رسید و به عنوان خزانه اتابکان فارس شهرت یافت. در زمان ایلخانان مغول و دوره تیموریان ، جزیره کیش به عنوان مهم ترین مرکز تجاری و بازرگانی منطقه خلیج فارس شناخته شده و نقشی اساسی در برقراری ارتباط  بین اقوام و ملل مختلف داشته است. تمامی کشتی های تجاری شرق و غرب در کیش پهلو می گرفتند و با درآمد حاصل از عوارض  کشتی ها و سایر عایدات تجارت ، هر روز بر رونق و آبادانی این جزیره افزوده می شد.

در زمان ایلخانان مغول امتیاز تجارت آزاد در ایران به ونیزی ها   داده شده بود و آنها از این امتیاز سود بسیاری بردند اما این امتیاز در زمان تیموریان توسط تیمور لنگ لغو شد . لغو این امتیاز باعث شد تا دریانوردان اروپایی به کشف راه های دریایی جدید فکر کنند .

به تدریج منطقه خلیج فارس اهمیت تجاری خود را از دست داد ولی همچنان از نظر سیاسی و استراتژیکی مرکز توجه بوده است و باعث تسلط استعمارگران بر منطقه گردید . حضور طولانی استعمارگران در کیش و لشکرکشی های ممتد و قتل و غارت های مکرر از عوامل مهم شروع زوال جزیره کیش محسوب می شود .

قزوینی به این شهر اشاره کرده و در مورد آب انبار این شهر اشاره کرده که : « فقط ثروتمندان کیش آب انبار اختصاصی داشته اند . »

مجموعه آثار باستانی که امروزه در این جزیره باقی مانده و بقایای شهر باستانی حریره هستند ، عبارتند از :

 

عمارت اعیانی

در عمارت اعیانی مقدار زیادی اشیا سفالی و تزئینات بدنه از جمله گچبری و کاشی لعاب دار به دست آمده است که عموماً مربوط به سده های هفتم و هشتم هجری هستند . ورودی اصلی بنا در ضلع غربی قرار گرفته است و توسط راهرویی به حیاط مرکزی مرتبط می گردد که احتمالاً بدون سقف بوده وراهروی دور تا دور آن سقف داشته است که با قوس هایی مزین شده بود . اتاق هایی اطراف حیاط مرکزی وجود دارند که شامل مطبخ ، سرویس بهداشتی ، انبارها و اتاق پذیرایی هستند . دو رشته پلکان از حیاط مرکزی به طبقه دوم منتهی می شود و قسمت هایی از کف اتاق و بالکن مربوط به طبقه دوم موجود است .

اهمیت و ذخیره و استفاده از آب شیرین باعث ساخت سیستم کانال کشی و آب انبار اختصاصی در داخل بنا شده است .

مسجد جامع

از مسجد جامع شهر حریره بقایای مناره بلند و با شکوه با پلان دایره ای و پلکان داخلی ، پایه ها و ستون های چند وجهی متعدد بر جای مانده که از اهمیت و اعتبار بالایی برخوردار است. این مسجد دارای آب انباری بوده که مسقف بوده ولی سقف آن به درون آب انبار فرو ریخته است .

در حال حاضر هیچ قسمت این مسجد مسقف نبوده است اما بنا به شواهد پوشش سقف مسجد ترکیبی از طاق آهنگی ، طاق  چهار بخشی و سقف تخت ( تیر پوش ) بوده است .  از این مسجد یک مناره و چهار محراب شناسایی شده است .

از کل مساحت مسجد  ، 1200 متر به شبستان سرپوشیده یا محل نمازگزاران اختصاص داشته که حدوداً بالغ بر 2200 نفر نمازگزار را پذیرا بوده است . با بررسی های باستان شناختی مشخص شده است که بنای اولیه مسجد حدوداً نهصد تا هزار سال قبل از یک فضای کوچک با حداکثر سه فرش انداز و محرابی ساده و کوچک شروع شده و هم زمان با رشد جمعیت و رونق شهر بر وسعت و تزئینات آن افزوده شده است . از اواخر دوره تیموری به بعد در حدود چهارصد سال پیش این شهر رو به افول نهاد و از وسعت مسجد نیز کاسته شد . در دوره های پایانی با استفاده از مصالح موجود ، مسجد کوچک تری  در محل محراب مرکزی ساخته شد . در کنار مسجد ، بقایای یک برج به چشم می خورد که پایه آن که برجا مانده است که مربع شکل است و اینکه آیا برج کاملاً این شکل را حفظ کرده و یا دایره ای بوده ، مشخص نیست . آخرین یافته های باستان شناسی ، وجود بازار پر رونقی را در کنار مسجد نشان می دهد . این بازار یادآور تجارت سودآور و پر رونق بین المللی این جزیره با کشورهای هندوستان ، چین ، عربستان و زنگبار است .

بندرگاه

در حاشیه ساحلی شهر تاریخی حریره ، بقایای معماری و چاه ها و کاناال هایی مشهود است که در صخره های مرجانی و رو به دریا ساخته شده و ارتباط شهر را با دریا بر قرار می کرده است . برخی از این کانال ها تا ساختمان های شهر نیز ادامه داشته است . رشته پلکانی در دل این صخره ها طبق اصول پیشرفته معماری در کم ترین فضای لازم تراشیده شده است و امکان حمل بار بر پشت باربران را آسان می کرده است .

یکی دیگر از پدیده های معماری این مجموعه وجود شیارهای تعبیه شده در کف اتاق ها موسوم به گرده ماهی می باشد . بنا به نظر برخی باستان شناسان این شیارها به منظور تولید  شیره خرما ایجاد شده است .

حمام

بنای حمام به مساحت حدود 500 متر مشتمل بر قسمت‌های مختلف است که از سنگ های آهکی و مرجانی به همراه ملاط ساروج ساخته شده است . سرتاسر بخش شمالی به پهنای 5 متر به خدمات ، انبار و اتاق کارگر حمام اختصاص یافته ‌است . سر بینه و گرمخانه و تون حمام در جنوب بخش یاد شده ، قرار گرفته و توسط راهروی سر پوشیده‌ای از آن جدا  شده‌است . دو خزینه کوچک و بزرگ در جنوب گرم خانه آخرین بخش از ساختمان حمام را تشکیل می‌دهد . مطالعه بقایای موجود ، گویای دو دوره ایلخانی و تیموری ساختمانی و تعمیراتی در مدت برپایی حمام است و دلیل عمده آن وجود دو خزینه با اختلاف سطح 1.5 متر است که خزینه قدیمی تر در لایه زیرین قرار دارد و خزینه جدید بر روی بخشی از ان ساخته شده است.

آب انبارها و قنات ها

پژوهش ها نشان می دهد که تاسیسات انتقال و ذخیره آب شیرین از اجزاء اصلی معماری شهر باستانی حریره بوده است .

آب انبارهای مستطیل شکل بسیاری در ابعاد و عمق های مختلف در این شهر وجود دارد و نیز رشته قنات های متعدد از داخل شهر و مجموعه های مسکونی عبور کرده و آب آشامیدنی را که هم به مصرف ساکنین می رسیده و هم منبع درآمدی بوده ، تامین می نموده است .

شهر باستانی حریره به شماره 1886 به ثبت آثار ملی ایران رسیده‌است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی

No tags for this post.