سیل اخیر تهران نشان داد، فقط زلزله نیست که بسیاری از کلانشهرها ازجمله تهران را تهدید می‌کند. سیل تهدید دیگری است که باید برای مقابله با آن آمادگی وجود داشته باشد. این در حالی است که با پیشرفت دانش و فناوری می‌توان این پدیده را به شیوه‌ای مدیریت کرد که جای نگرانی وجود نداشته باشد. نبود توجه کافی به راهکارهای مدیریتی موجب شده است در بسیاری شهرها و حتی شهر تهران که عنوان پایتخت کشور را با خود یدک می‌کشد، حتی پس از بارندگی کوتاه‌مدت که شدت زیادی ندارد، با پیامدهایی نظیر آبگرفتگی معابر مواجه شویم که می‌تواند چند ساعتی در نظم شهر اختلال ایجاد کند.
در حوزه شهرسازی چه مشکلاتی در کشور ما وجود دارد که حتی بارندگی مختصر و جزئی به آبگرفتگی معابر منجر می شود؟
به طور کلی، رویکردهای ما در حوزه شهرسازی باید اصلاح شود. در دنیا نیز اشتباهاتی مشابه آنچه ما در حوزه شهرسازی مرتکب شده ایم، وجود داشته است. پیش از دهه 1980 دیدگاه ما این بود که باید سیلاب را کنترل کنیم و مساله این بود که باید با سیلاب به عنوان یک رویداد مضر مقابله کرد. بعدها به این نتیجه رسیدند که کنترل سیلاب با پیامدهایی همراه است و اساسا نمی توان با پدیده های طبیعی مقابله کرد و طبیعت را تحت کنترل قرار داد. به عبارت دیگر، بهتر است طبیعت را مدیریت کرد. بر این اساس دهه 1990، دهه مدیریت سیلاب نامگذاری شد. در همان دهه، استفاده از روش های غیرسازه ای مدیریتی در زمینه سیلاب مطرح شد.
اوایل قرن بیست و یکم، دیدگاه مدیریت سیلاب به همزیستی تطبیقی با سیلاب تغییر یافت. این نگرش در حوزه های دیگر مانند خشکسالی نیز مطرح است. در حقیقت باید سیلاب را به عنوان یک واقعیت بپذیریم و در ارتباط با مسائل طبیعی، رویکردی مشابه آنچه پیشینیان عمل می کردند، داشته باشیم. پیشینیان ما هیچ گاه در تلاش نبوده اند به حیطه طبیعت وارد شوند. ما باید نگاهمان را از رویکرد کنترلی به همزیستی تغییر دهیم. در شهرها مشکلات دیگری هم در این زمینه وجود دارد.
در گذشته همه زمین های کشاورزی نفوذپذیر بودند و در نهایت روان آب های سطحی 10 تا 20 درصد بارش ها را تشکیل می داد. اکنون سطوح نفوذپذیر در سطح شهرها به 70 تا 100 درصد در بعضی مناطق، افزایش یافته است. بعضی مناطق شهر تهران صددرصد نفوذناپذیر است. حجم روان آب ها در سطح شهرها با افزایش چشمگیری مواجه است و ما با دستکاری سیلاب را به شکل مصنوعی ایجاد کرده ایم. از سوی دیگر تغییرات اقلیمی با پیامدهای مختلفی در دنیا همراه بوده است. در بعضی مناطق میزان بارش ها افزایش یافته است و در بعضی مناطق دیگر با کاهش بارش مواجه بوده ایم. تغییرات دمایی و وقوع توفان های ناگهانی از دیگر پیامدهای تغییرات اقلیمی است. آنچه دانشمندان درباره آن به توافق رسیده اند، این است که در اثر تغییرات اقلیمی شرایط حاد بیشتر می شود. به عبارت دیگر بارش هایی با شدت بالاتر و خشکسالی هایی با دوره طولانی تر خواهیم داشت. اکنون در شرایطی هستیم که بارش ها از شدت بیشتری برخوردار است و این در حالی است که سطوح نفوذناپذیر در برابر بارش ها کاهش یافته است. بنابراین باید مدیریت سیلاب با جدیت بیشتری مورد توجه قرار گیرد.
در چنین شرایطی که نفوذپذیری سطحی در شهرها کاهش یافته، چرا آبخیزداری به عنوان یکی از روش های مناسب برای مدیریت سیلاب جدی گرفته نمی شود؟
آبخیزداری بیشتر در حوزه های برون شهری مطرح است. ما از یک سو با سیلابی مواجه هستیم که از بیرون شهرها وارد می شود و از سوی دیگر، با سیلابی که داخل شهرها تولید می شود. براساس آنچه پیش از آن اشاره شد، در داخل شهرها روان آب های سطحی افزایش یافته است و آنچه در شهرها موجب نگرانی می شود سیلاب های داخلی است.
آیا می توان با بهره گیری از آبخیزداری در خارج شهرها خسارات ناشی از وقوع سیلاب را در شهرها کاهش داد؟
این روش می تواند در مدیریت سیلاب اثرگذار باشد. با بهره گیری از فنون آبخیزداری می توان دِبی آب را در ورودی شهرها کاهش داد، اما آنچه این روزها در شهرها دردسرساز شده، بمراتب جدی تر است و بیشتر به مسائل درون شهری مربوط می شود.
|
دکتر عرب : وقتی به حریم رودخانه تجاوز می شود، حتی با وقوع سیلاب هایی که در مقایسه با سال های گذشته شدت کمتری دارد، به طور طبیعی خسارت ها افزایش |
در محدوده خارج از شهرها نیز باید در حوزه آبخیزداری به موضوعی با عنوان زمان تمرکز توجه داشته باشیم. آبخیزداری باید براساس مطالعات انجام شود. گاهی خیز سیلاب ها را به تاخیر می اندازیم، اما این تاخیر زمانی موجب همزمانی وقوع سیلاب های ایجاد شده در داخل شهرها می شود و در عمل شدت سیلاب بیشتر می شود. البته این موضوع همیشگی نیست و فقط گاهی اتفاق می افتد. منظور این است که اگر آبخیزداری به شیوه ای صحیح انجام نشود، ممکن است مشکلاتی به همراه داشته باشد که خسارت ها را افزایش دهد.
برای ساماندهی رودخانه هایی که در محیط های شهری وجود دارد، چه تدابیری اندیشیده شده است؟
یکی از مسائلی که در این زمینه مطرح می شود، مخاطرات و موضوع دیگر آسیب پذیری است. در گذشته تمرکز جمعیت در ارتفاعات بوده و در حاشیه رودخانه ها جمعیتی ساکن نبوده است، اما اکنون به دلیل تجاوز به حریم رودخانه ها حتی وقوع سیلاب های معمولی نیز ممکن است با پیامدهای بیشتری همراه باشد. اگرچه در سال های اخیر به دلایل مختلف از جمله تغییرات اقلیمی و تغییر نگرش ها در حوزه شهرسازی، دِبی سیلاب ها افزایش یافته، اما وقتی به حریم رودخانه تجاوز می شود، حتی با وقوع سیلاب هایی که در مقایسه با سال های گذشته شدت کمتری دارد، به طور طبیعی خسارت ها افزایش پیدا می کند. بنابراین از یک سو موضوع ساماندهی فیزیکی مطرح می شود. روش ها و راهکارهایی که در این زمینه مطرح است، چندان قابل قبول نیست.
از سوی دیگر، موضوع مدیریت ریسک مطرح است. ما باید حریم رودخانه ها را آزاد کنیم؛ مساله ای که در شهر تهران وجود دارد، این است که در کنار رودخانه با استفاده از سازه هایی، سطح رودخانه را کوچک و در کنار آن پارک احداث می کنند. مشکلی که ایجاد می شود، این است که رودخانه با این تغییرات خود را تطبیق نمی دهد و ممکن است در سال های بعد موجب تخریب سازه ها شود.
از طرف دیگر سرعت سیلاب افزایش پیدا می کند و در نتیجه میزان خسارت هایی که به پایه پل های پایین دست وارد می کند، بیشتر می شود. از طرفی کاهش عرض رودخانه موجب کاهش نفوذپذیری آب می شود. وقتی به حریم طبیعت تجاوز می کنیم، باید این نکته را در نظر داشته باشیم که در نهایت، طبیعت حق خودش را پس می گیرد. مطلوب توسعه پایدار این است که به هیچ روشی به محیط زیست تجاوز نشود. محل تجمع مردم نباید در حریم رودخانه ها باشد، چراکه در مواقع اضطراری لازم است جمعیت بسرعت تخلیه شود. حال اگر بنا به مصالحی چنین کاری انجام می شود، این پارک ها باید به سامانه های هشدار سیل مجهز باشند.
به نظر شما شهرسازی تا چه اندازه باید تابع اصول علمی باشد؟
اساسا شهرسازی به روش علمی انجام می شود، اما باید متناسب با توسعه پایدار و حریم رودخانه رعایت شود. سعی کنیم طبیعت را به همان شکل حفظ کنیم. در نگاه جدید، روش علمی برای شهرسازی باید با رعایت اصل توسعه پایدار باشد. در این زمینه دو دیدگاه مطرح است؛ در گذشته به منظور مدیریت شهری از مصالح سخت مانند بتون، آهن و پلاستیک برای سطوح نفوذپذیر شهر استفاده می کردیم، اما براساس دیدگاه جدید گفته می شود خاک و گیاه از اصول زیربنایی است. امروزه حتی آسفالت ها از نوع نفوذپذیر است یعنی باید از تبدیل آب های سطحی به روان آب جلوگیری کرد. نگاهی که اکنون در مدیریت شهری تهران و در طرح جامع شهر وجود دارد، این است که آب را در مبدا کنترل و به داخل زمین هدایت کنیم تا به عنوان بخشی از آبخوان های شهری مورد استفاده قرار گیرد.
در نگاه جدید نباید آب را به عنوان یک ماده مضر دفع کرد. در نگاه قدیم رویکرد ما این بود که برای جمع آوری آب و تصفیه فاضلاب باید تاسیسات بزرگ و متمرکز احداث شود، اما در نگاه جدید به دنبال تاسیسات کوچک و غیرمتمرکز هستیم. دیدگاه جدید در حوزه شهرسازی از نظر توسعه پایدار، جمع آوری آب های شهری و مدیریت سیلاب بهتر است و موجب کاهش مخاطرات ناشی از وقوع سیلاب می شود. در این زمینه باید مسائل اجتماعی را نیز مدنظر قرار داد. باید همه دستگاه ها از شهرداری و هواشناسی تا وزارت نیرو و شرکت های آب منطقه ای و حتی وزارت جهاد کشاورزی به عنوان نهاد متولی آبخیزداری در کشور و استانداری و فرمانداری همکاری داشته باشند. پیش از این تصور می شد این همکاری در اطلاع رسانی خلاصه می شود، اما اکنون این رویکرد مطرح است که سازمان ها باید همکاری داشته باشند. با تغییر نگاه ها باید به سمت مدیریت یکپارچه سیلاب، مدیریت کل چرخه آب و برنامه ریزی جامع برای کاربری اراضی حرکت کنیم.
با توجه به شرایط کنونی شهر تهران می توانیم بگوییم ممکن است اتفاقی مشابه آنچه سال 66 در شمال تهران پیش آمد را بار دیگر تجربه کنیم؟
در شهر تهران طی50 سال اخیر خسارت سیل در مقایسه با زلزله بیشتر بوده است. بنابراین از بعد تکرارپذیری سیلاب با مشکل مواجه هستیم. آبگرفتگی خسارت جانی ندارد، اما برای ساکنان شهرها محدودیت ایجاد می کند. در زمینه سیلاب با خسارت های جانی هم ممکن است مواجه باشیم. وقوع سیلاب های رودخانه ای با خسارت های جانی همراه است.
اکنون تمرکز جمعیت و اقتصاد افزایش یافته و حتی سیلاب هایی با شدت قبل با خسارت های بالاتری همراه است. به عبارتی سرعت توسعه زیرساخت ها باید از نظر جمعیتی و اقتصادی همگام باشد. علاوه بر این در زمان بحران امدادرسانی مهم است و سازمان ها باید هماهنگ باشند. سیل اخیر هم نشان داد این هماهنگی وجود ندارد.
منبع:جام جم آنلاین