این مسجد در خیابان امام شهر سمنان واقع شده است . اجزا عمده تشکیل دهنده این بنا عبارتـند از : چهار شبستان ، زیرزمین ، ایوان ، گنبد و مناره .
شبستان های مسجد میان اهالی سمنان به این اسامی مشهور است: چهل ستون ، زیر منار ، علاالدوله و زیر زمین . در کنار مسجد بازاری نیز وجود دارد . بنا دارای دو در ورودی است : یکی در ضلع شمالی واقع شده است که به بازار شیخ علا الدوله سمنانی راه دارد و در دیگر که در ضلع شرقی قرار گرفته به راسته بازار منتهی می شود .
ارتفاع ایوان ورودی که در ضلع غربی قرار دارد ، بیست و چهار متر است . این ایوان با آجر و کاشی اجرا شده که بخش اعظم آن آجری است . در پائین ایوان در ورودی وجود دارد که در طرفین این ورودی دو درگاه کوچک دیده می شود . در این ایوان کتیبه ای نواری شکل در سه طرف اجرا شده و در بالای آن یک پنجره بزرگ گچی با حاشیه کتیبه ای وجود دارد که فرو رفته است و دارای طاق است. در بالای این بخش یک ردیف کتیبه نواری به رنگ لاجوردی در سه ضلع مشاهده می شود که در بالای آن نیز سه فیلپوش و طاق وجود دارد .
فضای روبه روی ایوان حیاط بزرگی با حجره هایی در طرفین آن است. محراب مسجد آجری و ساده است که در بالای آن تزئینات آجری به کار رفته ، این محراب در بخش زیر گنبد خانه قرار دارد .
فضای زیر گنبد نیز آجری بوده و پلان چهار ضلعی بنا در ساقه به هشت ضلعی تبدیل می شود که در انتها به گنبد می رسد . در چهار طرف ساقه داخلی گنبد چهار فیلپوش وجود دارد و کل اتاق زیر گنبد با آجر کار شده است .
در طرفین اتاق محراب دو فضای مستطیل شکل دیده می شود که در فضای سمت چپ راه پله ای در جبهه شمالی به بالا می رود .
مسجد دارای مناره ای به ارتفاع 32 متر است که با آجر کار شده و بر روی ساقه منار تزئینات آجری در شش بخش مجزا اجرا شده است . در بالای مناره محل ماذنه وجود دارد که زیر ماذنه مقرنس های آجر و کاشی دیده می شود . کلاهک منار در حدود پنجاه سال پیش فرو ریخته بوده که امروزه مرمت شده است . در زیر ماذنه یک ردیف کتیبه به خط کوفی بنایی مشاهده می شود و نیز یک ردیف کتیبه در پایه منار وجود دارد . این منار دارای نود و یک پله مارپیچ است که تا اول ماذنه بالا رفته و فضای داخلی آن به وسیله چند منفذ که از خارج نور می گیرد روشن می شود .
از بازار یک دالان ورودی به مسجد منتهی می شود که آجری بوده و در آن تزئینات کاشی به رنگ های خردلی ، مشکی و فیروزه ای با نقوش هند سی مشاهده می شود و در روبه روی آن ، فضای ورودی مسجد با همین نوع تزئینات وجود دارد . بعد از ورودی هشتی کوچکی با تزئینات کاشی و آجر فوق العاده زیبا دیده می شود که رنگ لعاب کاشی ها خردلی ، فیروزه ای و سیاه است. در دو طرف آن دو راه پله به بالا می رود که این فضا به شبستان ستوندار زیر مناره منتهی می گردد .
شبستان زیر مناره دارای ستون های آجری قطور و سقف طاقدار است. پایه مناره در این بخش قابل رویت است . این شبستان به ایوان ورودی و حیاط مقابل آن منتهی می شود . شبستان بازار شیخ علا الدوله ، ستون دار و با پوشش گچی استکه کاملاً ساده و فاقد تزئینات بوده و کف آن به تازگی آجر فرش شده است .
شبستان چهل ستون دارای ستون های قطور و مدور آجری است که این شبستان در سمت چپ ایوان ورودی قرار گرفته است . در سقف این شبستان نورگیرهایی تعبیه شده که نور فضای شبستان را تامین می کند . محراب این بخش جدید است.
در حال حاضر در بنای کنونی مسجد آثار دوره های مغول و تیموری مشهود است . مرحوم صنیع الدوله در جلد سوم کتاب مطلع الشمس در باره این مسجد می نویسد :
« یکی دیگر از ابنیه متعدد سمنان ، مسجد جامع این شهر است و آن بنایی است قدیمی و عالی با تکلف و تأ نق تمام و کمال استحکام در زمان میرزا شاهرخ تیموری بنا شده …. مقصوره این مسجد مربع شکل متساوی الاضلاع ، چهارده قدم در چهارده قدم است. ارتفاع گنبد مقصوره تقریباً 14 ذرع و ارتفاع ایوان 20 ذرع ، دهنه ایوان 10 ذرع ، پیش روی طاق فاصل مابین ایوان و مقصوره را از اطراف کوچک کرده اند و شبکه آهن قرار داده و دور ایوانچه که این شبکه در آن است، کتیبه ایست که بقیه کتیبه دور ایوان بوده و موقوفات جامع را ثبت نموده اند . »
در کتاب مراه البلدان درباره مسجد جامع سمنان آمده است :
« گویند در زمان خلافت حضرت امیر المومنین علی بن ابی طالب (ع) آن حضرت امر فرمودند که از کوفه تا بخارا هزار و یک مسجد بنا کنند . در حکومت عبدالله بن عمر ، اعیان سمنان مسجد حالیه این بلد را ساختند ولی این بنا را چندان عظمتی نبود ، به دفعات اشخاص عدیده بر بنای اول افزوده اند … »
ایوان آجری رفیع و بلند این مسجد به ارتفاع بیش از بیست و یک متر در قسمت غرب صحن قرار دارد که در زمان سلطنت شاهرخ تیموری و به وسیله وزیرش خواجه شمس الدین علی بالیچه سمنانی و با استفاده از مال خالص وی و گنبد آن به وسیله خواجه ابوسعید در عهد سلطنت سنجر احداث گردیده است . در قسمت فوقانی ایوان و در سه بدنه آن کتیبه ای از کاشی وجود دارد که از ضلع شمالی ایوان شروع شده و پس از گذشتن از ضلع غربی تا انتهای ضلع جنوبی ادامه می یابد . در این کتیبه عبارت زیر به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است :
« سمه القدیم اعلی و اولی بالتقدیم اتفق بنا العماره المبارکه الشریفه فی ایام دوله سلطان الاعظم مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم ظل الله فی الارضین الموید بتائید رب العالمین باسط الامن و الامان …. الومنین معین الاسلام و المسلمین شاهرخ شاه ادام الله ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین مرحمته و احسانه و الموفق لبنا الخیر من خالص ماله الا صاحب الاعظم دستور الوزرا فی الامم ملک الحاج و زائر الحرمین معز الدنیا و الدین ملک حسین بن صاحب الاعظم خوا جه عز الدوله و الدین محمد بالیچه سمنانی و کتب فی رجب سنه ثمان و عشرین و ثمانمائه .»
در پائین این کتیبه چند لوح سنگی بزرگ دیده می شود . مهمترین آن ها دو لوحه ای است که مشتمل بر فرمان های پادشاهان صفویه که برای اطلاع قاطبه اهالی سمنان در ایوان نصب کرده اند .
تزئینات کاشی کاری ایوان منحصر به کتیبه فوق الذکر و پشت بغل های کوچک اسپر دوم جرزهای طرفین ایوان است که با کاشی های فیروزه ای تزئین شده است . صحن مسجد به شکل مستطیل به طول 27 متر و عرض 25 متر است.
شبستان شمالی مسجد جامع مشتمل بر شانزده ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاق های ضربی شبستان استوار شده است . این شبستان توسط خواجه نظام الدین سمنانی بنا گردید .
درب نفیس شمالی که مسجد را به خیابان امام و بازار شیخ علا الدوله مربوط می سازد و دارای کنده کاری بسیار زیبایی است، در کنار این شبستان قرار دارد .
شبستان شرقی که به وسیله در ورودی جنوب شرقی از شبستان جنوبی و به وسیله در شمالی از شبستان شمالی جدا می شد به همت کیقباد بن ملک شرف الدین سمنانی وزیر امیر تیمور گورکانی ساخته شده است .
این شبستان به وسیله هشتی کوچک با طاق گنبدی کم خیز مزین به تزئینات معقلی بسیار زیبا به بازار حضرت راه می یابد. این هشتی را دو راه پله بلند و باریک به پشت بام متصل می کند .
در جلو در ورودی شرقی که به نام جلوخان مشهور است فضای هشت ضلعی بزرگی با پشت بغل های کاشی کاری وجود دارد . بر بالای سردر ترکیبی از آجر و کاشی های رنگارنگ که کلمات الله ، محمد ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین را به نمایش می گذارد ، به چشم می خورد .
در گوشه شمال شرقی این شبستان منار سلجوقی به ارتفاع 20/31 متر واقع است که در ورودی آن در این شبستان باز می شود . درهای غربی شبستان از چوب گردو و در قسمت فوقا نی هلالی شکل و به اندازه عرض و بلندای طاق است. شبستان جنوبی مشتمل بر شانزده ستون مدور در وسط و هشت نیم ستون در طرف دیوار شرقی استکه پایه های بیست و هفت طاق شبستان را تشکیل می دهد . این شبستان در زمان ارغون خان و به وسیله وزیرش ، شیخ علا الدوله سمنانی احداث شده و در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار توسط ذوالفقار خان سمنانی حاکم سمنان ، دامغان ، شاهرود و بسطام نسبت به تعمیر آن اقدام گردید .
در ورودی جنوب شرقی که قبلاً در گوشه مسجد قرار داشت به وسیله راهرو کوچکی به هشتی بزرگی متصل می شده که دارای حوض خانه و وضو خانه بود . در گذشته حوض بزرگی در وسط وضو خانه وجود داشته که به علت غیر بهداشتی بودن ، پر و تسطیح شده است .
مناره مسجد که در زمره زیبا ترین مناره های تاریخی دوره سلجوقی است ، در گوشه شمال شرقی مسجد جامع و در کنار شبستان شرقی واقع شده و به منار مسجد جامع معروف است. بر اساس کتیبه ای که در اطراف منار وجود دارد که به خط کوفی است ، منار سمنان را امیر ا جـل بختیار حاکم معروف ایالت قومس در عهد غزنویان و ممدوح استاد منوچهر دامغانی شاعر بزرگ قرن پنجم در بین سال های 417 الی 466 هجری قمری بنا کرده است .
این مسجد به شماره 163 و مناره آن نیز به شماره 162 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی – فاطمه کردی