آزادی، مفهومی جهانی است و هر ملت، فرهنگ و آیین نه‌تنها کنون بلکه در طول تاریخ، نگرش‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به آن داشته است؛ لذا بررسی مفهوم و منطق آزادی، کاوشی در ساحت فرهنگ‌ها، عرصه تاریخ و پهنه جهان بشری است. روشن است که ذاتی، تکوینی و فطری بودن آزادی، پژوهش در باب آن را ممکن، شدنی و سهل می‌نمایاند؛ لذا می‌توان گفت کاوش درخصوص آزادی، پژوهشی سهل و ممتنع است.
در این یادداشت، سعی بر آن است که آزادی را در چهارچوب مفاهیم و قوانین شرع مقدس اسلام و هماهنگ با ارزش‌های دینی، فرهنگی و بومی ایران اسلامی امروز بسط دهیم به گونه‌ای که بهترین روش‌ها و راهبردهای علمی، تجربه‌شده و عملی دیگران را -که برای اجرای الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت حائز اهمیت است- معرفی کنیم.
چهار مرتبه پیشنهادی برای آزادی در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت به ترتیب عبارت‌اند از: آزادی فطری/تکوینی، آزادی راهبردی/تشریعی، آزادی کاربردی/مدنی و آزادی اقتضایی/عملیاتی.
در نگاه تکوینی به آزادی، آزادی، عبارت از توانایی انسان در ساخت سرنوشت فردی و جمعی خود است. این ساخت به گونه‌ای است که آدمی بر خود و جامعه خویش، قدرت و سلطه می‌یابد. این تعریف بر تربیت‌پذیری انسان و تأثیر آزادی در تربیت، تأکید می‌کند. در اندیشه شهید بهشتی، آزادی هنگامی تحقق می‌یابد که به نوعی در روابط اجتماعی نهادینه شود و به نظر ایشان، مناسب است که این مسئله از تربیت کودکان، آغاز و از همان کودکی به آنان، مشق آزادی، آزاداندیشی و آزادمنشی داده شود.
در آزادی راهبردی، آزادی به مفهوم آزاده بودن از هر نوع قیدوبند و تفکر بیرونی و غیر خودی -که از اهداف اصلی الگوی پیشرفت اسلامی-ایرانی است- مد نظر است؛ که نتیجه این آزادی، استقلالی است که مایه شادی و آرامش می‌شود. دستیابی به هدف آزادی راهبردی در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، مستلزم این است که نسبت به برخی الگوهای خرد، التزام عملی داشته باشیم. یکی از خرده‌الگوهایی که زمینه‌ساز نیل به آزادی راهبردی در می‌شود عنایت به الگوی اقتصاد مقاومتی و اصلاح الگوی مصرف است. توجه به این دو الگو، کشور را از بند وابستگی به غیر نجات می‌بخشد و موجبات آزادگی کامل ایران را فراهم می‌آورد.
در مرتبه آزادی کاربردی به اصل امر به معروف و نهی از منکر توجه می‌شود. از منظر اقتصاددانان، اصل تضمین شفافیت در جامعه، موجب پایداری اجتماعی و پیشرفت آن می‌شود و این هدف، تنها با آزادی بیان میسر خواهد شد. همه امور باید مطابق قانون و برای همه مردم، شفاف باشد تا هیچ خطا، قصور، جرم و خیانتی در جامعه رخ ندهد.
اصل تضمین شفافیت، همان اصل امر به معروف و نهی از منکری است که به شکل وسیع‌تر از آنچه در عرف شناخته است به آن نگریسته می‌شود. از طرفی، اعتماد در جامعه، منشأ ایجاد سرمایه ارزشمندی با نام سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی، عبارت از مجموع ارتباطات و شبكه‌های ارتباط اجتماعی جامعه و میزان اعتماد و همكاری میان روابط موجود است.
برخی عناصر اصلی كه سرمایه اجتماعی را می‌توان با آن اندازه‌گیری کرد عبارت‌اند از: آگاهی به امور عمومی، سیاسی و اجتماعی، وجود انگیزه در افراد جامعه كه در پی كسب این دسته از آگاهی‌ها برآیند، اعتماد عمومی به یكدیگر، اعتماد به نهادهای مردمی و دولتی، مشاركت غیر رسمی همیارانه در فعالیت‌های داوطلبانه در تشكل‌های غیر دولتی، خیریه‌ای، مذهبی، اتحادیه‌ها، انجمن‌های صنفی و علمی و … . در مجموع می‌توان گفت كه یكی از معیارهای اصلی در شناخت سرمایه اجتماعی، شكل و شیوه روابط اجتماعی افراد با یكدیگر و نحوه همزیستی آنها در جامعه است.
در مرتبه چهارم آزادی یعنی آزادی‌های اقتضایی یا عملیاتی نیز نکاتی در باب الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت وجود دارد که یکی از آنها، تشکیل اتاق فکر و گفت‌وگو برای توجه به آزادی‌های مسلوب و مورد نیاز طبقات و اقشار و اصناف مختلف جامعه، به‌ویژه طبقات، اصناف و اقشار دارای ویژگی‌ها، نیازها یا مشکلات خاص است. از جمله این اقشار، زنان جامعه هستند که به دلایل مختلف، مستحق توجه بیشتری‌اند؛ چراکه تغییر و تحولات زندگی روزمره، زندگی زن مسلمان امروز را با زندگی زن مسلمان دیروز، متفاوت کرده است.
اگرچه زنان امروز، آزادی‌های فردی و اجتماعی بیشتری دارند اما زندگی‌های صنعتی، خانه‌های کوچک، اشتغال و غیره، با حفظ بسیاری از محدودیت‌ها و وظایف سنتی زنان قدیم موجب شده است زنان ناخواسته از برخی آزادی‌های طبیعی محروم شوند. سبک زندگی غربی، امروز، متأسفانه بر زندگی زنان و کودکان ما سایه انداخته و آزادی و سلامت جسم و روح آنها را در معرض مخاطره جدی قرار داده است.
*دکتر سیدحسین ابطحی- استاد دانشکده مدیریت دانشگاه علامه طباطبایی رحمت الله علیه
No tags for this post.