رییس جهاددانشگاهی با اشاره به اینکه استفاده از توان ملی باید متناسب با تأکیدات رهبر معظم انقلاب برای تحقق اقتدار اقتصادی دانش بنیان باشد گفت: برنامه‌ریزی ما در سال ۱۴۰۱ به تولید انبوه رساندن فناوری‌هایی خواهد بود که با موفقیت کامل کسب شده‌اند و همچنین تولید فناوری‌های مورد نیاز روز جامعه و فناوری‌های نوین آینده با دو ویژگی "دانش بنیانی" و "اشتغال آفرینی" است.
دکتر حمیدرضا طیبی رییس جهاددانشگاهی در گفت‌وگویی به تشریح شرایط تحقق شعار‌ها سال 1401 که از جانب رهبر معظم انقلاب به عنوان «سال تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» نام‌گذاری شده است پرداخت و برنامه‌های این نهاد را در جهت تحقق این شعار بیان کرد.
مقام معظم رهبری سال ۱۴۰۱ را تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین نام‌گذاری کرده‌اند، سال گذشته را نیز تولید، پشتیبانی‌ها و مانع زدایی‌ها نام‌گذاری کرده بودند، شرایط تحقق این شعار‌ها چیست و برنامه جهاددانشگاهی را در زمینه تحقق شعار سال ۱۴۰۱ بیان کند؟
ابتدا لازم است توضیح داده شود که برای تحقق تولید نیاز به فناوری، نیروی انسانی کارآمد، سرمایه، ثبات در سیاستگذاری‌ها و قوانین، امنیت و ثبات داخلی و ارتباطات بین‌المللی و بین کشور‌های غیر متخاصم با جمهوری اسلامی را داریم. اگر این شرایط حادث نباشد به علت دیربازده بودن تولید مولد، سرمایه به سراغ سوداگری در خرید زمین، ارز و سکه، ساخت ساختمان‌های لوکس و امثالهم می‌رود که زمان بازگشت سرمایه در آن‌ها کوتاه است. این در شرایطی بوده که سرمایه‌داران لطف کنند و سرمایه خود را به کشور‌های امارات، ترکیه، گرجستان و سایر کشور‌ها نبرند.
در مورد دانش بنیان بودن هم گاهی خلط مبحث صورت می‌گیرد و تصور می‌شود که منظور از دانش‌بنیان فقط فناوری‌های نوظهور و نوین و فوق‌العاده پیشرفته هستند. در صورتی که منظور از دانش بنیان بودن اتکای کل تولید بر توان علمی و فناورانه داخلی است که به روز بوده تا تولیدات ملی بتوانند در کیفیت و قیمت تمام شده در سطح ملی و بین‌المللی رقابت‌پذیری خود را حفظ کنند.
در مورد اشتغال آفرین بودن هم منظور صنایع بزرگ و متوسط است که می‌توانند تعداد بسیار زیادی از شرکت‌های کوچک را در زنجیره تأمین خود جای دهند. مرحله بعد اشتغال خانگی است که تحقق این شکل از اشتغال هم بستگی به بهبود خوب یا نسبی اشتغال مولد در جامعه و افزایش درآمد متوسط جامعه دارد.
به عنوان مثال افراد زمانی اقدام به خرید صنایع دستی حاصل از اشتغال خانگی می‌کنند که درآمد مازادی پس از کسر هزینه‌های اصلی اداره خانواده را داشته باشند، لذا در برنامه‌ریزی اشتغال این همبستگی باید حفظ شود.
به نظر می‌رسد تمرکز بیش از حد روی اشتغال خانگی بدون توسعه اشتغال حاصل از تولیدات صنعتی مولد قدری غیرمنطقی است، اما در مورد برنامه جهاددانشگاهی در زمینه تحقق شعار سال باید عرض کنم که ما با ادبیات رهبری در مورد تولید دانش بنیان و اشتغال آفرین کاملاً آشنا هستیم و بر همین اساس برنامه‌ریزی ما برای تولید فناوری‌های مورد نیاز روز جامعه و همچنین فناوری‌های نوین آینده در برگیرنده دو ویژگی دانش بنیانی و اشتغال آفرینی است.
تلاش ما در سال ۱۴۰۱ تمرکز روی تأمین منابع و به تولید انبوه رساندن فناوری‌هایی است که با موفقیت کامل کسب شده‌اند. همچنین به پایان رساندن سایر فناوری‌ها و تولید توسعه خدمات پزشکی پیشرفته جهاددانشگاهی در سایر استان‌ها و شروع چند فعالیت مهم فناورانه از دیگر اقدامات این نهاد در جهت تحقق شعار سال است که در مورد جزئیات آن در آینده توضیحات کامل‌تری داده می‌شود.
رهبر معظم انقلاب در دیدار با تولید‌کنندگان و فعالان اقتصادی در تاریخ دهم بهمن ماه گذشته از وضعیت اقتصادی دهه ۹۰ ابراز ناخرسندی و گله‌مندی کردند و فرمودند عامل مشکلات تحریم نیست. تصمیم‌گیری‌های غلط یا کم کاری باعث برخی از مشکلات است. نظر شما در این زمینه چیست؟ تصمیم‌گیری‌های غلط چه بوده‌اند؟
مشکلات دهه ۹۰ را از منظر خودم بیان می‌کنم. اما قبل از اینکه به مشکل این دهه بپردازم، تحلیل کوتاهی ارائه می‌کنم که بر مبنای آن به علل برخی از موفقیت‌ها و عدم موفقیت در حوزه اقتصادی می‌پردازم. جامعه سیاسی و مسئولین سیاسی ما به دو بخش راست و چپ گذشته و اصولگرا و اصلاح طلب فعلی و یا نزدیک به این‌ها تقسیم‌بندی شده‌اند. به علت نداشتن احزاب قوی شناخته شده که مجبور به برنامه‌ریزی جامع و مدیریت دراز مدت و پاسخگویی به تصمیمات خود به ویژه در حوزه اقتصادی و علل حل نشدن مشکلات به جامعه باشند، مسئولان ارشد این دو جناح سیاسی کشور تاکنون دیدگاه روشنی در مورد علل مشکلات اقتصادی و به ویژه اهمیت اقتصاد دانش بنیان و چگونگی دست یافتن به آن را ارائه نکرده‌اند. برخی از مدیران آن‌ها نیز از این وضعیت مستثنی نیستند. خوب حرف زدن را همه بلدیم، ولی مهم بلد بودن و به انجام و به نتیجه درست رساندن حرف‌های خوب است. راه حل مشکلات اقتصادی ما تحقق اقتصاد دانش بنیان است. به عبارت دیگر مشکلات خود را تنها از طریق راه کار‌های علمی و فناورانه می‌توانیم حل کنیم.
می‌توانید در این زمینه مثالی بزنید؟
بخش نهاده‌ها و یا خوراک دام، طیور و آبزیان که در آن‌ها وابستگی شدید به واردات داریم و مشکلات تولید‌کنندگان را در مورد تأمین و گرانی آن مرتب از رسانه‌های خبری می‌بینیم و می‌شنویم، یکی از این مثال‌ها است که بخش اعظم آن از طریق توسعه علمی و فناورانه در داخل کشور قابل حل است. اصلاح نژاد دام، طیور و آبزیان، نهاده‌های جایگزین، استفاده از روش‌های فناورانه نوین جهت بالا بردن بهره وری در روش تولید نهاده‌ها، کشت گلخانه‌ای و ده‌ها روش دیگر که حتی اگر نخواهیم ابداع و نوآوری داشته باشیم سایر کشور‌های پیشرفته این مسیر را رفته‌اند و بی‌هیچ تردیدی ما هم می‌توانیم این روش‌ها را انجام دهیم.
نهایت هم اگر هم علیرغم استفاده از همه روش‌های علمی و فناورانه ظرفیت مورد نیاز در داخل قابل تأمین نباشد، باید واردات انجام شود، ولی برای تأمین ارز واردات مورد نیاز باید صادرات محصولات فناورانه خود را چه در زمینه دام، طیور و آبزیان و سایر زمینه‌های صنعتی و غیرصنعتی داشته باشیم که آنهم کاملاً امکانپذیر است.
برگردیم به عدم رضایت رهبر معظم انقلاب از وضعیت اقتصادی دهه ۹۰ و نارضایتی‌ایشان.
رجوع به توسعه علمی و فناورانه این گونه نیست که سریع بتواند مشکلات را حل کند. اراده با برنامه‌ریزی دراز مدت و ثبات در مدیریت و اجرا نیاز دارد. ضمن اینکه به صورت پیوسته نیز ارتقاء روش‌های علمی و فناورانه باید در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی صورت پذیرد. اما مشکل جدی در کشور ما که امکان برنامه‌ریزی دراز مدت را نمی‌دهد این است که جناح‌های سیاسی همدیگر را قبول ندارند. در هیچ موضوعی حتی مصالح ملی مملکت هم اتفاق نظر ندارند و این برنامه‌ریزی دراز مدت را امکانپذیر نمی‌سازد و لذا برنامه‌ریزی در کشور ما نه حتی ۸ ساله، بلکه ۴ ساله است، آنهم برنامه‌ریزی نیست، بلکه اجرای تعدادی پروژه است که عموماً با فناوری و تجهیزات خارجی انجام می‌شود. نکته نگران‌کننده دیگر در گردش‌های سیاسی کشور انداختن کلیه مشکلات به عهده دولت قبل و کنار گذاشتن تمام تصمیمات و برنامه‌ریزی‌های قبلی و شروع همه چیز از صفر است، در چنین شرایطی چرا باید توقع پیشرفت و شکوفایی اقتصادی داشته باشیم.
اگر در حقانیت انقلاب اسلامی ایران شک نداریم، پس دارای دشمن در شرق و غرب هستیم، راه موفقیت در حالت تحریم و غیر تحریم باید تلاش برای رسیدن به اقتدار اقتصادی و اقتدار دفاعی دانش بنیان باشد. راه رفع تحریم‌ها نیز رفع وابستگی به ویژه در حوزه‌های پیشران اقتصاد و تحقق اقتصاد، متکی بر تولید ملی پیشرفته و با کیفیت است. به نظر من گله رهبری هم مربوط به عدم اتکاء بر توان داخل و دلبستگی به رفع تحریم‌ها و حضور شرکت‌های بزرگ خارجی در ایران و حل مشکلات به وسیله آن‌ها است. متأسفانه نه در این دهه و نه در دهه‌های قبل برنامه منسجم و دراز مدتی برای رفع وابستگی و توسعه تولید ملی با اتکاء بر فناوری‌های پیشرفته بومی وجود نداشته است. اینکه ما در جهاددانشگاهی و یا سایر شرکت‌های دانش بنیان یا سایر سازمان‌ها اعلان می‌کنند که برای اولین بار موفق به کسب دانش فنی و ساخت یک محصول و یا ارائه یک خدمات در کشور شدند، زمانی ارزشمند است که این محصولات تولید انبوه شده هم نیاز ملی را تأمین کنند و هم به صادرات منجر شوند، استفاده از توان ملی باید متناسب با تأکیدات رهبر معظم انقلاب برای تحقق اقتدار اقتصادی دانش بنیان باشد که الان اینگونه نیست.
برخی این مطلب را بیان می‌کنند که چرا جهاددانشگاهی علیرغم تولید موفق فناوری‌های مختلف نتوانسته است این فناوری‌ها را متناسب با نیاز ملی تولید انبوه کند و گاهی در این زمینه فعالیت‌هایش با سایر بخش‌ها مقایسه می‌شود؟
در مقام مقایسه و قضاوت باید این مطلب را در نظر گیریم که برخی دستگاه‌ها اکثر فعالیت‌هایشان به جای توسعه فناوری ملی در حوزه پیمانکاری و اجرای پروژه‌ها است و به توان ملی در تأمین تجهیزات پیشرفته مورد نیاز پروژه‌ها توجه کمی دارند، اما وظیفه اصلی جهاددانشگاهی انجام تحقیقات کاربردی و تولید فناوری پیشرفت ملی در قالب تجهیزات و با ارائه خدمات است. مابقی کار بر عهده برنامه ریزان کشور است که استفاده از توان ملی را فرهنگ‌سازی کنند، تولید محصولات با کیفیت را تشویق و حمایت کنند و مقررات و قوانین را به گونه‌ای تدوین و اجرا نمایند که تولید ملی با کیفیت مورد استفاده قرار گیرد. خرید خارجی دارای چندین حسن است، چون کشور خارجی فروشنده تحت تحریم نیست و می‌تواند تجهیزات خریداری شده را سر وقت تحویل دهد، اگر چه عکس آنهم زیاد دیده شده، ولی صدای آن را در نمی‌آورند. دوم اینکه به خاطر منافع شخصی بیشتر، با بهانه تحریم از خارجی‌ها با کیفیت پایین‌تر خریداری می‌کنند و اگر در هنگام بهره‌برداری با مشکل مواجه شود می‌گویند خارجی بود و آن را پنهان می‌کنند در حالیکه کمترین مشکل محصول داخلی را در بوق و کرنا می‌کنند و مطلب مهمتر از همه پورسانتهای خرید خارجی است.
اینکه هم بخواهی اخلاق اسلامی و جهادی را رعایت کنید و هم هزینه‌ای برای حمایت از تولید ملی‌ات هر چقدر هم پیشرفته باشد، انجام ندهید، خیلی با هم سر سازگاری در شرایط فعلی ندارند. لذا باید این سؤال را مطرح کرد که چرا علیرغم شنیدن مکرر تولید محصولات فناورانه برای اولین بار در کشور، تولید ملی ما دچار مشکل است. البته بسیار‌امیدواریم در دولت محترم سیزدهم بر اساس قول‌های داده شده هم شاهد استفاده کامل از توان ملی و هم مبارزه قاطع با فساد باشیم. در این صورت تنها مجموع فناوری‌های تولید شده توسط جهاددانشگاهی نقش بسیار برجسته در تحقق اقتصاد دانش بنیان و رفع وابستگی‌های کشور خواهد داشت، ضمن اینکه توان تولید فناوری‌های بسیار پیشرفته‌تر را هم داریم.
کمبود منابع مالی ارزان قیمت و یا با قیمت مناسب یکی دیگر از مشکلات تولید‌کنندگان و فناوران است که مرتب بیان می‌شود؟ در این زمینه نظر شما چیست؟
اصل موضوع که درست است. منابع مالی کشور ما برای تولید بسیار گران بوده که رقابت را بسیار سخت می‌کند. اما فکر می‌کنم اگر با وضع قوانین مالیاتی مناسب و سخت‌گیرانه برای فعالیت‌های غیرمولد و مخرب اقتصاد کشور، منابع مالی به سمت تولید هدایت شود و به عکس سخت‌گیری‌های مالیاتی کمتری را برای تولید‌کنندگان در کنار حمایت از کاربرد محصولات با کیفیت و قابل رقابت آن با محصولات خارجی داشته باشیم، یقینأ نرخ منابع مالی ما روز به روز بهتر می‌شود و محصولات ملی سهل‌تر و با قیمت‌های قابل رقابت‌تر تولید می‌شوند.
در مورد آخرین وضعیت ۳۱ پروژه فناورانه توضیح دهید؟ چه تعداد از آن‌ها منجر به عقد قرارداد برای تولید انبوه و تأمین نیاز‌های کشور شده‌اند؟
تعدادی از آن‌ها به پایان رسیده، تعدادی رو به پایان هستند و تعداد اندکی هم به علت عدم همکاری مناسب سازمان‌های مرتبط پیشرفت آن‌ها خوب نیست. مشکل عمده‌ای که در اجرای طرح‌ها با آن مواجه می‌شویم تغییرات پیوسته و شدید قیمت‌ها و برخی از قطعات و مواد اولیه‌ای است که باید خرید خارجی شوند، به عنوان مثال ما خط تولید مته‌های حفاری را در اهواز راه‌اندازی کرده‌ایم وعلیرغم اینکه شرکت نفت حتی یکبار پذیرفته و قیمت‌ها را تعدیل کرده است، ولی افزایش نرخ شدید قیمت مواد اولیه و خدمات و ماشین آلات به شکلی است که تعدیل دوم ضروری است که فرآیند آن طولانی است. مشکل مهمتر این است که کسی در کشور منتظر تولیدات فناورانه از شما در جهت رفع وابستگی‌ها نیست و بعنوان یک پروژه فناورانه بازخواست بابت منابع مالی دریافتی و عدم حل وابستگی‌های فناورانه نمی‌شوید، لذا کار ما می‌شود فخر فروختن برای اینکه یک محصول فناورانه را تولید کرده‌ایم، ولی نیاز کشور از طریق واردات تأمین می‌شود.
در همین ارتباط پروژه طراحی و ساخت یک رام قطار ۷ واگنه ملی به کجا رسیده است و آیا موفق به عقد قرارداد برای تولید انبوه واگن‌ها شدید؟
علیرغم همه مشکلاتی که در اجرای پروژه‌های با فناوری‌های پیشرفته در کشور در شرایط تحریم وجود دارد، پیشرفت این پروژه بسیار خوب است و قطار مترو ملی در حال برگزاری کلیه آزمون‌های استاندارد است. از نظر ما به لحاظ فناوری کار پروژه با موفقیت کامل به پایان رسیده است و مشکلات طبیعی احتمالی هم قابل رفع هستند، از ابتدای سال ۱۴۰۰ و رونمایی اولیه از پروژه، هیأتی از طرف معاون اول دولت سابق مأمور به بررسی روش تأمین منابع شد و اقدامات خوبی نیز انجام گرفت. با تغییرات دولت کار گروه متوقف، اما آقای دکتر مخبر قول دادند منابع ساخت ۱۰۵ واگن را از طریق وزارت راه تأمین می‌کنند، ولی اتفاق خاصی تا به حال نیفتاده است و از این بابت نگرانیم اگر کار ساخت واگن سریعتر شروع نشود، تجربه تاریخی به ما می‌گوید سراع خرید خارجی رفته و تولید داخل از هم می‌پاشد. البته برخی شرکت‌ها هم محصولات خارجی را به صورت دمونتاژ یا SKD وارد و در داخل پیچ و مهره می‌کنند و اسم آن را می‌گذارند تولید داخل.
توافق در برجام و همچنین قراردادهای همکاری و توافقات بلندمدت اخیر چه تأثیری بر توسعه فناوری و تحقق اقتصاد دانش بنیان خواهد داشت؟
راستش اگر با همین فرمان فعلی در حمایت از تولید فناوری‌های پیشرفته ملی و تبدیل آن‌ها به عقد قرارداد برای تأمین نیاز‌های کشور بخواهیم جلو برویم خیلی خیلی نگران هستیم. عرض کردم یکی از روش‌های بسیار نخ نما ولی هنوز دارای کاربرد برای جلوگیری از توسعه تولید داخل و یا متوقف کردن آن طولانی کردن مسیر انعقاد قرارداد برای تولید انبوه و یا نیمه انبوه یک فناوری جدید تولید داخل است. در مرحله کسب دانش فنی و تولید فناوری چون کلیه مراحل در دست سازمان تحقیقاتی و یا محقق و فناور است کار خوب پیش می‌رود. ولی همانطور که گفتم وقتی به پای عقد قرارداد برای ساخت می‌رسیم انواع موانع ظاهر می‌شود که بیان آن‌ها از حوصله این مصاحبه خارج است، اما نتیجه طولانی شدن مسیر عقد قرار داد و همراهی نمایندگان شرکت‌های خارجی با برخی عوامل حوزه کارفرمایی کار را به محکوم کردن ساخت داخل و عدم توان آن برای تأمین نیاز‌ها رسانده و در نهایت خرید خارج شکل می‌گیرد.
لذا مصرانه از جناب آقای دکتر رئیسی رئیس جمهور محترم، معاون اول محترم و وزرای مرتبط درخواست می‌کنیم در صورت رفع تحریم‌ها اولین اولویت حمایت از تولید داخل در تأمین نیاز‌های کشور بوده و تنها در صورت اجبار خرید خارجی در حداقل ممکن صورت گرفته و در این خرید‌ها سازنده داخلی توانمند طرف خارجی جهت انتقال فناوری باشد. باید دقت کنیم در تله فاینانس خارجی و ارزان بودن تولید خارجی نسبت به تولید داخلی نیفتیم. این ارزانی‌ها کاذب بوده و یا به خاطر محصولات بی‌کیفیت خارجی است و هدف آن‌ها نیز نابود کردن تولید داخلی و سپس فروختن آن‌ها با نرخ‌های گران موردنظر خارجی‌ها خواهد بود.