حاصل یک نظام اطلاعاتی مطلوب، شاخص‌هایی هستند که هم می‌توانند پایه و اساس تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی قرار گیرند و هم عملکردها را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهند.
اگرچه شاخص‌ها، ریشه در داده‌های آماری دارند، اما خود ابزاری هستند که می‌توانند داده‌های خام را به اطلاعات مفید تبدیل و زمینه را برای مقایسه وضعیت‌های مختلف، هموار کنند. در حقیقت شاخص‌ها باعث استاندارد شدن یک مقوله مثل خانواده به همراه مؤلفه‌های آن می‌شوند.
بدین ترتیب، نظام اطلاعات و شاخص‌های مربوطه از اهمیت فراوانی برخوردار هستند و تمامی تصمیم‌گیرندگان و برنامه‌ریزان به نوعی به آنها نیاز دارند.
از یک سو، به منظور برنامه‌ریزی برای سلامت خانواده، ارزیابی عملکرد گذشته و مقایسه با وضع فعلی، ارزیابی اهداف برنامه‌های توسعه، مقایسه عملکرد سازمان‌ها و نهادهاي مختلف و غیره نیازمند تعیین شاخص‌های سلامت خانواده است و از سوی دیگر، مقایسه عملکرد جامعه در بخش سلامت خانواده با سایر جوامع در سطح ملی و بین‌المللی، تولید شاخص‌های سلامت خانواده را اجتناب‌ناپذیر کرده است.
تعیین شاخص‌های سلامت روان در کشورمان، همچون شاخص‌های سلامت عمومی با تأخیر شروع شد. شاخص‌های سلامت به صورت پراکنده در منابع متعددی آمده است. با وجود تمامی تلاش‌هایی که در زمینه خانواده در ایران صورت می‌گیرد و اهمیتی که سلامت خانواده دارد و تهدیدات داخلی و خارجی که خانواده‌های ما را محاصره کرده است و اهمیت و ضرورتی که شاخص‌های سلامت خانواده دارد، تاکنون شاخص‌های خانواده استخراج و مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است.
در ضرورت تعیین، سنجش و پایش شاخص‌ها مقام معظم رهبري آیت الله خامنه‌ای می‌فرمایند: «ما ارزيابى كنيم، ببينيم در تحقق سیاست‌های كلى چقدر پيشرفت داشتيم. ما دائم بايد رصد كنيم، ببينيم اين سیاست‌ها چقدر تحقق پيدا كرده است؛ اين معيار و شاخص حركت است. ما كجا قرار داريم؟ اين ارزيابى و تقويم درست حركت به ما كمك مي‌‌كند».
نکته قابل توجه اینجا است که عوامل مؤثر و دخيل در فروپاشی انسجام و سلامت خانواده نمی‌توانند به تنهایی توضيح دهند که چگونه برخي از خانواده‌ها و زوج‌ها در زندگي مشترکشان از سلامت برخوردار هستند و برخي ديگر خير. بر این اساس شناسایی شاخص‌های تعیین‌کننده سلامت خانواده مسئله‌ای اساسی است که اهمیت دو چندانی به خود اختصاص داده است.
برخی از مهم‌ترین ضرورت‌های تعیین شاخص‌های سلامت خانواده در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت عبارت‌اند از:
1- وضعیت سلامت خانواده شاخص مهمی برای ارزیابی سلامت فرد و جامعه است.
2- خانواده‌های ايرانی در راستاي جهاني‌سازي و توسعه‌يافتگي در معرض انواع استرس‌ها و تحولات قرار دارند.
3- تهاجم فرهنگي غرب اضمحلال خانواده ايراني را هدف قرار داده است.
بنابراین شاخص‌های سلامت خانواده فرصت‌هایی را برای ارتقای سلامت خانواده و سنجش و اندازه‌گیری وضعیت سلامت خانواده ارائه می‌دهد و آگاهی از این شاخص‌ها می‌تواند کمک کند تا:
1- وضعیت سلامت خانواده در جامعه در زمان‌های مختلف قابل سنجش و پایش شود.
2- وضعیت سلامت خانواده در مناطق مختلف کشور و با وضع جهان مورد مقایسه قرار گیرد.
3- مداخلات و برنامه‌های سلامت خانواده در سطح جامعه هدفمند و جهت‌دار شود.
4- فرایند رشد یا افول شاخص‌ها و تغییرات و پیشرفت برنامه‌های سلامت خانواده رصد شود.
5- میزان بهبودی و ارتقای سلامت خانواده، در اثر مداخلات و اقدامات تعیین شود.
6- میزان پیشرفت برنامه‌های خانواده‌محور سنجیده شود.
اندیشکده خانواده مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، در ابتدای شروع به فعالیت، منشور اندیشکده را در حوزه خانواده تدوین کرد تا به عنوان راهبردهایی برای مسیر حرکت باشد.
منشور اندیشکده در 14 بند به عنوان یک سند مهم اندیشکده و مبنای تدوین شاخص‌های خانواده به شرح زیر است:
1- فراهم‌سازی زمينه‌هاي لازم براي بروز و ظهور انديشه‌هاي نوين، طرح اصول و مباني نظري بنيادين و نظریه‌پردازی در حوزه تشكيل، تحكيم و تعالي خانواده بر اساس مباني اسلامي ايراني.
2- بازشناسی مشکلات و موانع اصلی ازدواج به هنگام و ارائه راه‌حل‌های مناسب.
3- ارائه راهکارهای مؤثر برای تحقق اندیشه خانواده‌محور در برنامه‌های توسعه کشور.
4- ارائه الگوهاي مؤثر و کاربردی به منظور ارتقای جایگاه و منزلت خانواده در بستر فرهنگ قومي، ملی، منطقه‌اي و جهاني.
5- طراحي رويكردهاي مناسب به منظور مصونیت‌بخشي و توانمندسازی نهاد خانواده در مواجهه با تهاجم فرهنگي و فرآیند جهانی شدن.
6- شناسايي و تبیین مؤلفه‌های تحکیم و تعالی خانواده.
7- رصد، سنجش و پایش شاخص‌های خانواده سالم بر اساس الگوي اسلامي ايراني.
8- ارائه محورها و موضوعات پژوهشي و ترویج بستر مطلوب گفتمان‌سازي در حوزه خانواده.
9- تدوین سند ملی ازدواج و خانواده.
10- بازنگري و ارزیابی تحليلي و تطبیقی قوانین موجود در قلمرو خانواده، تبیین خلأها و كاستي‌ها و ارائه پیشنهادهای اصلاحي و تكميلي با رويكرد استحكام خانواده.
11- تدوين چشم‌انداز و نقشه راه به منظور تحقق خانواده مطلوب.
12- انسجام‌بخشی، ايجاد وحدت رويه و ايجاد بانك اطلاعات به منظور بهره‌گيري از مؤسسات و نهادهای فعال در حوزه خانواده.
13- نیازسنجی و امکان‌سنجی در حوزه‌های مطالعاتی مرتبط با تحکیم و تعالی خانواده.
14- الگوسازی براي دست‌يابي به عدالت جنسیتی، تنظيم روابط زن و مرد، ازدواج پايدار، ارتقاي سبك و كيفيت زندگي، ساختار خانواده و شيوه فرزندپروري بر اساس الگوي اسلامي ايراني.
شاخص خانواده، نمایه‌ای است که برای تعیین وضعیت خانواده و ارزیابی آن مورد استفاده قرار می‌گیرد و در موارد زیر کاربرد دارد:
1- تعیین وضعیت موجود خانواده.
2- پایش وضعیت خانواده در طول زمان.
3- مقایسه وضعیت خانواده در جوامع مختلف.
4- هدف‌گذاری برنامه‌های تحکیم خانواده.
5- سنجش اثربخشی برنامه‌های تحکیم خانواده.
با عنایت به موارد گفته شده شاخص‌های خانواده و سنجه‌های آن عبارت‌اند از:
1- پایداری ازدواج:
ازدواج با تعهد دائمی زوجین به همدیگر شکل می‌گیرد؛ بنابراین پایداری آن، شاخص مهمی برای تعیین و سنجش سلامت خانواده است. شاخص پایداری ازدواج با نشانگرهای سن ازدواج، دفعات ازدواج، جدایی‌ها و طلاق قابل سنجش است.
1-1- وضعیت ازدواج و طلاق: وضعیت ازدواج و طلاق از طریق تعیین تعداد ازدواج نسبت به جمعیت مجردها، تعداد طلاق نسبت به جمعیت متأهلان و نسبت طلاق به ازدواج قابل سنجش است. تعیین دوره‌ای هر سه نشانگر می‌تواند وضعیت ازدواج و طلاق را نشان دهد.
2-1- سن ازدواج و طلاق: نسبت افراد مجرد در سن ازدواج، میانگین سن اولین ازدواج، میانگین سن اولین طلاق، تعداد ازدواج در طول سن و تعداد طلاق در طول سن نشانگرهای وضعیت سن ازدواج و طلاق هستند.
3-1- عمر ازدواج: متوسط پایداری ازدواج در کل جمعیت، متوسط پایداری ازدواج در جمعیت متأهل، متوسط عمر ازدواج به تفکیک ازدواج اول و متوسط عمر ازدواج در ازدواج‌های مجدد نشانگرهای عمر ازدواج هستند. استفاده از عمر ازدواج به عنوان شاخص کلی پایداری ازدواج در یک جامعه مناسب‌تر است.
2- استحکام و پویایی خانواده: استحکام خانواده بر استواری ساختار و سازمان، ریشه‌ها و منابع حمایتی خانواده دلالت دارد. خانواده استوار و مستحکم در برابر مشکلات و فشارها مقاومت می‌کند، با موفقیت و سرافرازی از بحران‌ها عبور می‌کند؛ و دارای پویایی، رشد، اهداف متعالی، نظام انگیزشی و کارکردهای قابل ملاحظه‌ای است. خانواده‌ای که استحکام دارد دچار رکود و افول و زوال نمی‌شود.
1-2- منابع حمایتی خانواده: خانواده به طور مستمر و به ویژه در اوایل شکل‌گیری نیازمند حمایت است. منابع حمایتی شامل: خود زوجین و فرزندان، خانواده پدری، اقوام، دوستان و آشنایان، قوانین، خدمات اجتماعی و فضای فرهنگی است. هر چقدر منابع حمایتی بیشتر و قوی‌تر باشد، سلامت خانواده بیشتر تضمین می‌شود.
2-2- مصونیت خانواده: مصونیت خانواده در برابر تحولات اجتماعی و بین‌المللی مهم و اساسی است. لازمه مصونیت خانواده وجود تعادل بین استحکام و انعطاف‌پذیری مرزهای خانواده است. همچنین مصونیت خانواده شامل آمادگی خانواده برای مواجهه بدون آسیب و گذر از بحران‌های درونی (مانند مقاطع استحاله‌ای) و بیرونی (تهاجم فرهنگی) است؛ و نیز خانواده نیازمند تغییرات متعادل (با حفظ ساختار و عملکرد مطلوب) در برابر تحولات اجتماعی است.
3-2- رشد و تربیت فرزندان: فرزندآوری و تربیت فرزندان و نوادگان که در واقع توسعه از همسری تا والدینی و والدینی بزرگ است، به خانواده حیات و پویایی می‌بخشد. زندگی خانوادگی را ثمربخش می‌کند، احساس تعلق و هویت را گسترش می‌دهد. با تربیت هر فرزند پختگی و تکامل بیشتری در والدین ایجاد می‌شود. با افزایش تعداد فرزندان امنیت روانی و پویایی خانواده بیشتر می‌شود. تربیت نسل خانواده را ماندگار و دائمی می‌کند.
3- رضایت از خانواده
رضایت از خانواده عبارت از میزان نسبی خشنودی فرد نسبت به ازدواج و خانواده است. میزان رضایت در گستره زمانی (نه یک مقطع زمانی خاص) قابل تحلیل است؛ بنابراین میزان رضایت در دوره‌های زمانی سنجیده می‌شود. ابعاد رضایت از خانواده متعدد است. موارد محوری رضایت از خانواده عبارت‌اند از: رضایت از صمیمیت روابط، رضایت از روابط جنسی با همسر و رضایت از مدیریت خانواده.
1-3- رضایت از صمیمیت روابط: شامل: وجود مودت و رحمت، احساس تعلق، همدلی و هم‌حسی، احترام متقابل، ابراز علاقه، شفافیت روابط، وجود عشق و علاقه به همدیگر و فقدان مشاجره بین اعضاء است.
2-3- رضایت از روابط جنسی با همسر: شامل: ارضای کامل نیازهای جنسی با همسر، رضایت از کمیت و کیفیت روابط جنسی، انحصار روابط جنسی در ارتباط با همسر.
3-3 رضایت از مدیریت خانواده: شامل: رضایت از مدیریت مالی و اقتصادی، تصمیم‌گیری در خانواده، تقسیم وظایف، ایفای نقش‌ها، رعایت سلسله‌مراتب و احساس تعهد.
*دکتر خدابخش احمدی -عضو اندیشکده خانواده الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و استاد مرکز تحقیقات علوم رفتاری، دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)
No tags for this post.