از این رو و نظر به اهمیت آمایش سرزمین در پیشرفت کشور، آمایش بنیادین، یکی از محورهای اصلی طراحی و تدوین الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت بوده است.
آمایش سرزمین، تمهیداتی برای بهره‌برداری بهینه از سرزمین با در نظر گرفتن اصل حفاظت بومی است که می‌تواند هر نوع استفاده‌ای را برای هر بخش از سرزمین با توجه با قابلیت‌های آن نشان دهد. ازآنجاكه سرزمین، منبع محدود و آسیب‌پذیری است و استفاده از آن باید با مدیریت درست و منطقی، سازماندهی شود شناخت تنگناها و توان محیطی از ضرورت‌های طرح‌های آمایش سرزمین است. سازماندهی فضایی، نوعی برنامه‌ریزی برای اداره بهتر و تعیین اختیارات و شكل دادن به فضا برای رسیدن به هدفی مشخص است. سازماندهی باعث می‌شود كه زمین، قابلیت استفاده پیدا كند.
اگر قرار باشد شالوده ویژگی‌های محیطی سرزمین ایران همسو با آمایش سرزمین بررسی شود موقعیت استقرار ایران در نیم‌کره شمالی و ارتفاعات این سرزمین، تعیین‌کننده و کنترل‌کننده ویژگی‌های دیگر سرزمینی ایران است.
موقعیت ایران سبب شده که این سرزمین، نقش منطقه گذر اقلیمی را بازی کند. در این بین، هر گاه مناطق اصلی بارشی کره زمین، حالت طغیانی داشته باشند ممکن است از سمت جنوب (موسمی‌ها) و یا از سمت شمال (بادهای غربی) مورد هجوم جریانات بارش‌زا قرار گیرد. نتیجه این موقعیت این است که بارش‌ها هم از نظر کمیت و هم از نظر درجه اطمینان برای دریافت، درجه اعتماد ک
ایران به دلیل گستردگی و وجود کوهستان‌های بسیار و زمین‌های بیابانی و همجواری با دو دریـای بزرگ در شمال و جنوب و استقرار در مجاورت نسبی اروپا و دریای مدیترانه و صحرای بزرگ آفریقا، اقیانوس هند، ارتفاعات داخلی آسیا و سرزمیـن وسیع سردسیـر، دارای تنوع اقلیمی فراوانی است. این ارتفاعات سبب اختلاف ارتفاع زیادی در سرزمین نسبتاً پهناور ایران شده به طوری که بین پست‌ترین و مرتفع‌ترین نقطه این سرزمین، حدود 6000 متر اختلاف وجود دارد.
اثر ارتفاعات، منحصر به شرایط اقلیمی نیست بلکه اثر آنها را حتی در مرزبندی‌های آبی و جریان رودخانه‌ها و توزیع آب‌های سطحی و زیرزمینی و نیز مرزبندی‌های قومی، زبانی و فرهنگی می‌توان مشاهده نمود.
تلفیق اثر توأم موقعیت سرزمینی و ناهمواری سرزمین ایران را می‌توان به شکل محدودیت‌ها و قابلیت‌های زیر خلاصه کرد:
محدویت‌ها شامل صعوبت دسترس و محدودیت در توسعه شبکه ارتباط جاده‌ای و ریلی، فقر پوشش گیاهی در غالب گستره سرزمین، نبود امکان توسعه خاک مناسب در غالب گستره سرزمین، وجود شیب زیاد در غالب گستره سرزمین و محدودیت فعالیت و عملیات عمرانی، محدودیت دسترس به آب در غالب گستره سرزمین، امکان زیاد فرسایش خاک، امکان زیاد طغیانی شدن شبکه آب‌های سحطی و تخریب زیرساخت‌ها، شور بودن آب‌های سطحی و زیرزمینی و خاک در مناطق زیادی از پهنه سرزمین، کمی بارش و محدویت کشت دیم و اجبار برای انتخاب کشت آبی است.
قابلیت‌ها نیز شامل سرزمینی متنوع (تنوع اقلیمی، سرزمینی، تنوع در رویش طبیعی و تنوع قومی، زبانی و فرهنگی)، طولانی بودن فصل رشد و کم‌رنگ بودن محدودیت دمایی برای قالب گونه‌های زراعی، امکان زیاد تولید نیروی خورشیدی، گستره سرزمین و امکان تقسیم کار در فعالیت‌های زراعی بر اساس تنوع اقلیم در پهنه سرزمین (مناطق کم‌آب/پرآب و گرم/سرد)، امکان ذخیره آب حاصل از بارش و تراوش تدریجی آن از ارتفاعات به شکل جریان رودخانه‌ای و چشمه، دسترس به آب‌های آزاد و امکان شیرین‌سازی در سواحل است.
در مجموع، هر سرزمین دارای واقعیاتی محیطی است. توجه به این واقعیات در هر فعالیت، منجر به کاهش هزینه‌ها و پایداری فعالیت‌های تعریف‌شده در محیط و نیز پایداری محیط طبیعی می‌شود.
دکتر قاسم عزیزی استاد دانشگاه تهران؛ عضو اندیشکده آمایش بنیادین مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و استاد دانشگاه تهران
No tags for this post.