مشکل ما مدیریت دوگانه در رویشگاه‌های گیاهی است

او همکاری در طرح بین المللی تدوین «فلور ایرانیکا» و بیش از 85 مقاله علمی که اغلب به زبان انگلیسی هستند را در کارنامه علمی خود به ثبت رسانده است. حسین آخانی شاید از معدود برگزیدگان دهمین دوره جایزه ملی محیط زیست باشد که هنوز از وضع محیط زیست کشور گله مند است. در ادامه گفت وگوی اختصاصی جام جم را با استاد منتقدی می خوانید که تمام هدیه نقدی جایزه خود را به خانواده یکی از محیط بانان شهید اهدا کرده و باور دارد انتقادات از نحوه مدیریت محیط زیست کماکان پابرجاست.

این روزها شاهد هستیم که در تصمیم گیری های کلان به مباحث پایه ای در گیاه شناسی حتی میان دانش آموختگان رشته های مرتبط بی توجهی می شود. علت را در چه مواردی باید جستجو کرد؟

شاید بتوان سه علت اصلی را برای این مساله ذکر کرد. دلیل اول از نظر من کنکور است. اصولا بیشتر کسانی که در رشته های گیاه شناسی یا حتی زیست شناسی، محیط زیست و کشاورزی پذیرفته می شوند، ابتدا متقاضی رشته های پزشکی و وابسته مانند داروسازی بوده اند؛ اما چون نمره کافی کسب نکرده اند معمولا رو به سوی رشته هایی مانند زیست شناسی می آورند. از طرف دیگر، بسیاری از استادان هم در گذشته چنین شرایطی را تجربه کرده اند. شاید بتوان گفت تبحر و عشق نسبت به بسیاری از رشته ها در ایران کمتر دیده می شود و به همین علت اغلب دانش آموختگان و فارغ التحصیلان نیز بی انگیزه و سطحی هستند.

دلیل دوم شاید خود ما گیاه شناسان هستیم؛ زیرا هنوز نتوانسته ایم مباحث گیاه شناسی را آن طور که باید و شاید برای دانشجویان شیرین و ملموس کنیم. گیاه شناسی دانشی است که می تواند برای اغلب افراد جالب باشد. ولی این که ما معلمان کارمان را درست انجام نمی دهیم، نتیجه ای جز این ندارد که شاگردان ما هم بالطبع درست تربیت نمی شوند. ریشه این بی توجهی را هم می توان در دلیل سوم، یعنی وضعیت و شرایط نظام دانشگاهی و حتی شرایط حاکم بر دانشگاه های قدیمی جستجو کرد.

مشکل اینجاست که هنوز دانشگاه و وزارت علوم بدرستی نمی دانند برای چه این همه دانشجوی علوم گیاهی را می پذیرند و جایگاه و کاربرد این علم برای کشور درست تبیین نشده است. برای نمونه شاید بهتر باشد مقایسه ساده ای انجام دهیم. اگر به عنوان دانشجو یا حتی یک محقق وارد دانشگاه های مختلف علوم پایه دانشگاه های باسابقه خارج از کشور شوید، در وهله نخست درمی یابید هر دانشگاه یک باغ گیاه شناسی، هرباریوم و گلخانه دارد. یک دانشجو در دانشگاه برلین یا مونیخ خیلی راحت می تواند گیاهان زنده برزیل، استرالیا یا حتی ایران را در باغ گیاه شناسی ببیند. متاسفانه ما هنوز نه تنها در دانشگاه تهران که قدیمی ترین دانشگاه کشور است، مثلا در پردیس علوم و دانشکده زیست شناسی یک باغچه تحقیقاتی یا یک گلخانه با کاربرد آموزشی ـ پژوهشی نداریم. پس شاید طبیعی باشد دانشجویان آن طور که باید به این رشته علاقه مند نمی شوند.

در سال های اخیر ظرفیت های پذیرش دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری بویژه در علوم پایه و زیست شناسی افزایش چشمگیری داشته است. از نظر شما به عنوان استاد دانشگاه در این حوزه، آیا امکانات پژوهشی و کادر فنی نیز متقابلا در این عرصه تقویت شده است؟

با کمال تاسف، پاسخ منفی است. تربیت یک دانشجوی کارشناسی ارشد یا دکتری مستلزم اختصاص فضای آموزشی کافی، آزمایشگاه و در عین حال منابع مالی کافی برای تامین هزینه های پژوهشی و سفرهای مربوط به آن است. من به عنوان استاد دانشگاه تهران باور دارم این بستر متاسفانه وجود ندارد. صادقانه عرض می کنم منافع ناشی از تحصیل دانشجوهای کارشناسی ارشد یا حتی دکتری در موارد زیادی بیش از آن که در جهت ارتقای دانش کشور باشد، به نفع ما اعضای هیأت علمی و استادان راهنما تمام می شود. البته بنده قصد کوچک شمردن زحمات بسیاری از همکاران عزیزم را ندارم و می دانم بسیاری از آنها از دل و جان مایه می گذارند، ولی نمی توان منافع فراوان دانشجویان تحصیلات تکمیلی مانند حق التدریس و انتشار مقاله برای بالا بردن امکان ارتقای اعضای هیأت علمی و سوء استفاده های احتمالی را نادیده گرفت . البته وزارت علوم و مجلس هم کمتر توجه دارند، چون بودجه های دانشگاه ها را براساس سرانه دانشجو تنظیم می کنند. نتیجه را هم امروزه می توان در تورم تعداد دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری شاهد بود.

از نظر شما کمبودهای آموزشی دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در رشته های علوم پایه چیست؟

شاید بد نباشد اگر در اینجا مقایسه ای میان وضع تحصیلی خودم در زمان دانشجویی در مقطع دکتری در کشور آلمان با شرایط کنونی دانشجویانم در دانشگاه تهران داشته باشم، دانشگاه مونیخ در آن زمان اتاقی را در اختیار من و دانشجوی دیگری قرار داد که تا روز آخر تحصیل (5/4 تا 5 سال بعد) اختیار آن در دست ما بود. علاوه بر اتاق، کلیدهای ورودی قسمتی از دانشگاه که ما در آن مشغول بودیم، کتابخانه، باغ گیاه شناسی، هرباریوم و آزمایشگاه های مربوط و اتاق رایانه را هم همان روزهای اول در اختیار من که دانشجوی خارجی بودم، قرار دادند. من حتی بارها نیمه شب ازجمله شب های کریسمس که دانشگاه خلوت بود و آرامش داشت به کتابخانه و هرباریوم مراجعه می کردم. در اتاق کارم کار می کردم و از تمام امکانات بهره می بردم. الان که شرایط آن زمان را با شش دانشجوی دوره دکتری خودم مقایسه می کنم، بوضوح می بینم این دانشجویان علی رغم اشتیاق و شوری که شاید حتی از خود من هم بیشتر باشد، کمترین امکانات یعنی اتاقی را که در آن مطالعه کنند، در اختیار ندارند. بصراحت می گویم اگر دانشجویانم را برای مدتی به خارج نفرستم، قطعا امید ندارم آنها فارغ التحصیلانی توانمند از کار درآیند. همه این مسائل به من دانشگاهی نشان می دهد متاسفانه دلیل جذب این تعداد کثیر دانشجو هنوز برای طیف وسیعی از دست اندرکاران مشخص نیست. شاید یک مقایسه ساده میان ظرفیت دانشجویان دکتری در کشور آلمان و ایران هم برای خوانندگان شما جالب باشد. تا جایی که در جریان هستم، در آلمان با آن امکانات خاص آموزشی و دانشگاه های معتبر تنها 25 هزار دانشجوی دکتری وجود دارد در حالی که در ایران، ما 120 هزار دانشجوی مقطع دکتری داریم. درست است که علاقه دانشجویان ایرانی به ادامه تحصیل ستودنی است، اما این اشتیاق به بسترسازی مناسب علمی و آموزشی نیاز دارد.

باغ گیاه شناسی ایران پس از گذشت چهار دهه از زمان تاسیس هنوز برای بسیاری ناشناخته است. علتش چیست؟

من در دوران جوانی (حدود 29 سال پیش) در باغ گیاه شناسی کار می کردم. مشکلی که این مجموعه از نظر من همواره وجود داشته و اکنون تا حد زیادی برطرف شده است، بسته بودن در های باغ به روی عموم مردم است. البته بتازگی شنیده ام در باغ گیاه شناسی به روی مردم باز و استقبال خوبی هم شده است. متاسفانه تاکنون شخصا مراجعه نکرده ام تا درستی یا نادرستی آن را از نزدیک ببینم. باید به خاطر داشت هدف از ساخت باغ های گیاه شناسی در سراسر دنیا نخست آموزش و ارتقای فرهنگ طبیعت دوستی است. شما در انگلستان کمتر کسی را پیدا می کنید که از باغ گیاه شناسی کیو بازدید نکرده باشد. این باغ سالانه قریب به 5/2 میلیون نفر بازدیدکننده دارد و یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری و در عین حال از مراکز آموزشی ـ پژوهشی معتبر نه تنها در کشور انگلستان بلکه حتی جهان است. در حالی که باغ گیاه شناسی ایران، هم باغش و هم هرباریومش، دست کم تا چندی پیش برخلاف تمام مقررات بین المللی نه تنها به روی دانشجویان، بلکه حتی به روی متخصصان هم بسته بود. یعنی حتی من گیاه شناس هم اجازه دیدن گیاهان هرباریومی که خودم آنها را در زمان خدمتم جمع کرده ام، نداشتم. یادم می آید یکبار وقتی از آلمان آمدم، با دانشجویم به آن هرباریوم رفتیم و مسئول مربوط ما را رسما از آنجا بیرون کرد. این سوال اغلب مطرح می شود که چرا این اجازه داده نمی شود. علاوه بر دلایل مدیریتی و فرهنگی مشکل اینجاست که این باغ زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی اداره می شود. در حالی که باغ گیاه شناسی اساسا مکانی است که در آن باید تحقیقات علمی پایه صورت پذیرد و مردم را هرچه بیشتر با فرهنگ زیست محیطی آشنا کند. این باغ یا باید مستقل باشد یا زیر نظر وزارت علوم. از نظر شخص من جایگاه اشتباه این تشکیلات، آن هم در وزارتخانه ای که اصولا وظیفه دیگری دارد، مشکل اساسی این باغ است.

وزارت جهاد کشاورزی در جهت تولید محصولات کشاورزی گام برمی دارد، در حالی که این دیدگاه با دید حاکم بر چنین باغ های علمی، تحقیقاتی و آموزشی سازگار نیست. از نظر جامعه علمی این باغ ها طراحی و ساخته می شوند تا روزانه از صدها و شاید هزاران محقق و حتی مردم عادی پذیرایی کنند.

آمارهـا در زمینه حفاظت از رویشگاه های گیاهی چندان امیدوارکننده نیست. مهم ترین چالش این عرصه از نظر شما چیست؟

بزرگ ترین مشکل ما در زمینه حفاظت از گیاهان، دوگانگی یا دو تکه بودن وظایف سازمان های مسئول است. سازمان حفاظت از محیط زیست تعدادی مناطق چهارگانه را تحت پوشش دارد و در مقابل، سازمان جنگل ها و مراتع متولی حفاظت و صیانت از عرصه های جنگلی و مرتعی کشور است. مشکل دقیقا همین جاست؛ چراکه سازمان حفاظت محیط زیست حتی حاکمیت مطلق در مناطق تحت حفاظت خود ندارد. یعنی اگر در حقیقت گوسفندی وارد یکی از این مناطق حفاظت شده شود یا درختی در یک منطقه تحت پوشش حفاظتی قطع شود، سازمان حفاظت محیط زیست نمی تواند ضابط قضایی باشد؛ بلکه باید پرونده را به سازمان جنگل ها و مراتع ارجاع دهد و همین مساله یکی از مهم ترین چالش ها در زمینه حفاظت از رویشگاه های گیاهی است. این باور که درخت و گیاه از آن سازمان جنگل ها و مراتع و سازمان محیط زیست مسئول حیات وحش جانوری است، از اساس غلط است. این دیدگاه دهه هاست در دنیا منسوخ شده است. دنیای مدرن امروز خواهان حفاظت از اکوسیستم است.

در حال حاضر بسیاری از کارشناسان و ازجمله بنده باور داریم ما در ایران بهتر است وزارتخانه ای با عنوان محیط زیست و میراث طبیعی داشته باشیم تا بتوان وظایف این دو دستگاه را با هم ادغام و مساله کمبود جدی بودجه این دو ارگان مهم را تاحدودی رفع کرد. در شرایط کنونی سازمان حفاظت محیط زیست با چالش های جدی مواجه است. سوال اینجاست سازمانی که سال گذشته تنها 90 میلیارد تومان بودجه در اختیار داشته، چگونه می تواند از 10 درصد مساحت ایران حفاظت کند؟ مجموع این موارد است که سازمان حفاظت محیط زیست را به نوعی در مواجهه با بسیاری از مسائل منفعل و مظلوم ساخته است. نگاه در مورد سازمان حفاظت محیط زیست باید عوض شود. با توجه به این که حدود 50 هزار فارغ التحصیل محیط زیست و رشته های وابسته در حال حاضر در کشور وجود دارد و کشور نیز در برهه کنونی بشدت با بحران های زیست محیطی دست و پنجه نرم می کند، توجه به حفاظت و صیانت از محیط زیست باید در عمل و بویژه از طریق تأمین پشتوانه مالی ثابت و محقق شود.