سنتی که طی قرن های اخیر به دست فراموشی سپرده شده و باید با اقتدار علمی بار دیگر در کشور احیا شود. خبرنگار سینا پرس برای واکاویی علت مغفول ماندن این مساله طی دوران های مختلف و همچنین جایگاه ویژه وقف علمی در کشور و دنیا گفتگوی با رحمت الله سلیمانی فارسانی، رییس دبیرخانه خیرین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری انجام داد.
آیا وقف تنها در انحصار کشور ما است یا در سایر کشورهای دنیا نیز این مساله دیده شده است؟
وقف در انحصار دین و کشور خاصی نیست. وقف علمی در کشورهای غربی هم با عناوین مختلفی وجود دارد. مثلا درآمدها و عواید و هزینه های دانشگاه های غرب از ناحیه اعانه ها و آن چیزی که ما در فرهنگ مان به آن وقف می گوییم اداره می شود. هم اکنون دانشگاه هاروارد به عنوان یکی از تاپ ترین دانشگاه های دنیا و یکی از بزرگترین دانشگاه های آمریکا و بنیاد آموزش عالی آمریکای شمالی 36 میلیارد دلار پشوانه مالی دارد که بیش از 29 میلیارد دلار آن اموال وقفی است. یکی از مهمترین منابع درآمد این دانشگاه، خود دانش آموختگان است. این دانش آموختگان در زمینه های مختلف در قالب وقف، اعانه و هدایا به منابع مالی این دانشگاه کمک می کنند. چند ماه پیش یکی از دانش آموختگان حدود 150 میلیون دلار به دانشگاه هاروارد کمک کرد. اخیرا نیز یکی از آنان 400 میلیون دلار به این دانشگاه کمک کرد. در اروپا نیز 32 هزار موسس موقوفه علمی وجود دارد. جایزه نوبل نیز یک بنیاد موقوفه است که توسط آلفرد نوبل تاسیس شده است. او منابع مالی این بنیاد را در راستای پیشرفت، ترویج، توسعه و اعتلای علم در زمینه های مختلف مشخص کرده است. هر ساله افراد مختلف علمی از محل درآمدها و منابع این بنیاد هدایا و جوایزی دریافت می کنند. 14 نفر از برندگان نوبل تا سال 2014 از دانش آموختگان دانشگاه هاروارد هستند. دانشگاه آکسفورد و کمبریج انگلستان نیز از منابع در آمد وقفی خود اداره می شود.
ریشه تاریخی وقف علمی در کشورمان مربوط به کدام دوره است؟
فرهنگ وقف پیش از دوران اسلام نیز در ایران وجود داشت؛ البته با نام و واژه ای متفاوت. فرد واقف هدایای خود را تا ابد برای نیتی که مد نظرش بود، در اختیار دیگران قرار می داد اما پس از ظهور اسلام در ایران بنا بر تاکید موکد دین مبین اسلام روی این موضوع ، فرهنگ وقف در کانال و مجرای هدفنمند و سیستماتیک قرار گرفت. یکی از مهمترین بحث های مطرح شده وقف در دین اسلام، وقف علمی است. ائمه معصومین همواره روی 2 موضوع انفاق، وقف و انجام کار خیر و همچنین علم آموزی تاکید فراوانی داشتند. نقطه تلاقی این دو موضوع با بررسی تمدن اسلامی وقف علمی است؛ موتور محرکی که باعث شکوفایی پیشرفت های علمی کشور شد. مثلا در دوره سلجوقی ها خواجه نصیر الدین طوسی بحث نظامیه ها را مطرح و اجرایی کرد. او وزیر دانشمند دوره سلجوقی و یک ایرانی بود. این نظامی ها از جمله نظامیه های بغداد در آن دوران(قرن دوم و سوم هجری) آوازه بلندی داشت و از کل سرزمین های اسلامی کسانی که اموالی در بحث علم آموزی داشتند به این نظامیه ها می آوردند. یکی دیگر از مصادیق مهم وقف علمی( حبس یا اختصاص مالی در زمینه علمی و علم آموزی، پیشرفت علم و دانش)، تاسیس مجموعه علمی-آموزشی ربع رشیدی توسط خواجه رشید الدین فضل ا… همدانی است. این دانشمند بزرگ ایرانی حدود 700 سال پیش وزیر ایلخانان مغول بود. ربع رشیدی یک دانشگاه فوق مدرن آن دوران است که هم اکنون در بسیاری از زمینه ها از دانشگاه های تاپ دنیا مانند هاروارد و اکسفورد و… پیشرفته تر است. این مجموعه مجهز به خوابگاه، بیمارستان، دارالایتام و کتابخانه ای شامل مجموعه‌ای حجیم و عریض و طویلی از کتاب ها بود. این کتابخانه در آن دوران مجهز به چند صد هزار جلد کتاب دست نویس بود. همچنین حدود 4 هزار علم آموز از اقصر نقاط کشور و سرزمین های اسلامی و 400 تا 500 استاد داشت. هزینه ساخت و تاسیس این مجموعه را شخصا خود خواجه رشید الدین تقبل کرده بود. او دور اندیشانه برای آینده پیش بینی هایی انجام داده بود که معروف ترین آنها وقف نامه ربع رشیدی است. او برای ساخت این مجموعه تمام عواید و هزینه های روستاها، زمین های کشاورزی، باغ ها ، گله ها و مرغداری هایش را حساب کرده بود تا هر کدام صرف چه امری شود. او هزینه های جاری، حقوق و مزایای کسانی که آنجا کار می کردند را مشخص کرده بود تا حقوق و معشیت این افراد از این موقوفات تامین شود. او همچنین برای علم آموزان این مجموعه نیز کمک هزینه های تحصیلی از موقوفات در نظر گرفته بود تا چند هزار علم آموزی این مجموعه غم معیشت و نان خودشان را نداشته باشند. همچنین او موضوع های مختلف علمی را مشخص می کرد و دانشمندان نقاط مختلف جهان اسلام کتاب هایی با آن مضمون و دغدغه های علمی تدوین و برای خواجه رشید الدین می فرستادند. حتی دانشمندان آندولس( اسپانیای کنونی) نیز کتابی نوشتند وتقدیم او کردند. خواجه رشید الدین نیز ما به ازای حق التحریر و تالیف این کتاب ها، هدایایی به این افراد می داد. همچنین وقف علمی در دوران صفویه نیز بسیار برجسته وپر رنگ بود. در این دوران نیز تمدن ایرانی و اسلامی اوج می گیرد. اقتدار ما در این دوران نیز به علت تاکید روی مساله علم و علم آموزی است. منابع مالی موقوفی نیز در این دوران صرف بحث علم آموزی و تربیت عالمان شده است؛ در این دوران هم مدارس علمی برپا شده بود. هزینه های جاری این مدارس نیز از محل موقوفات تامین می شد.
هم اکنون بحث وقف علمی در کشورمان از چه جایگاهی برخوردار است؟ چرا هنوز ما توانسته ایم با چنین سابقه درخشانی جایگاه ویژه ای داشته باشیم؟
چندین سال کشور در حوزه های مختلف علمی مانند هسته ای، نانو، سلول های بنیادی و… سرمایه گذاری کرده است که اکنون ثمرات آن را می بینیم. هرچند اصل و شاکله مساله وقف به لحاظ فرهنگی، دینی و ملی و سابقه درخشان علمی را باید در ایران جست و جو کرد اما متاسفانه طی 1-2 قرن اخیر چندان به آن پرداخته نشده و به دست فراموشی سپرده شده است. در حالی که این فرهنگ طی 1-2 قرن اخیر در غرب شکل گرفته و اقتدار و پیشرفت آنان ناشی از علم شان است. در حال حاضر اقتدار علمی و تکنولوژی مطرح شده کشور در حوزه های هسته ای ، های تک نیز به واسطه همین بحث علمی است. این اقتدار یک شبه کسب نشده است.
چه ضرورت هایی برای نهادینه شدن مجدد این فرهنگ در کشورمان نیاز است؟
پیش از نهادینه شدن یک سری الزام ها و مقدمات لازم است. این امر به راحتی در جامعه نهادینه نمی شود. در وهله اول باید این امر تبیین، ترویج و مسایل مختلف آن برای جامعه بررسی و به روز رسانی شود. مصادیق درخشان گذشته نیز باید به صورت گفتمان تعریف و تبیین شود. منابع مالی هم باید به این سمت و سو کانالیزه شوند؛ یکی از مولفه ها و عوامل مهم شکوفایی تمدن ایرانی – اسلامی و زیر ساخت ها واقتدارهای علمی در دوران گذشته، شیفت شدن منابع مالی در قالب و کانال وقف علمی در حوزه علم بوده است. هم اکنون با توجه به شرایط کنونی کشور باید این امر در کشورمان احیا شود. این احیای فرهنگ وقف علمی می تواند به احیا و شکوفایی مجدد تمدن ایرانی- اسلامی و هدف غایی نظام جمهوری اسلامی ایران در قالب اسناد بالا دستی، برنامه های 5 ساله توسعه و سند چشم انداز20 ساله و سند 1404 کمک کند. یکی از مهمترین الزام های این امر کسب اقتدار علمی است. ما باید به لحاظ علمی کشور مقتدری در زمینه های مختلف( نه فقط زمینه خاص) شویم. اقتدار علمی با حرف و شعار حاصل نمی شود. یکی از مهمترین الزام های اقتدار علمی، احیا فرهنگ وقف علمی است؛ البته با در نظر گرفتن شرایط فعلی کشور و زمان حاضر، نمی توانیم قالب های گذشته را تجویز کنیم.
گفتگو : فرزانه صدقی
No tags for this post.