به گزارش سیناپرس، ویژگی‌های رفتاری انسان زیربنای مطالعات علوم انسانی را تشکیل می‌دهد و گاهی از این ویژگی ها می‌توان نتایج مهمی در راستای پیشگیری برخی رفتارها و شناسایی پیامدهای احتمالی آن‌ها به دست آورد. امروزه پرداختن به ویژگی‌های مثبت و منفی رفتاری و نحوه تعامل انسان با اطرافیان به یکی از علایق پژوهشگران حوزه اخلاق و رفتار تبدیل شده است. یکی از این موضوعات، شوخ طبعی است.
شوخی و شوخ طبعی یکی از ویژگی‌های رفتاری حائز اهمیت و از روش‌های مهم و متداول ارتباطات انسانی است که مزایای فراوانی به دنبال دارد. اما علی رغم سازنده بودن و مزایای فراوانش، ماهیت آن به طور کلی پرمخاطره تلقی شده است.
بنا بر نظر متخصصان، استعاره متداول در تحقیقات علمی برای شوخی، شمشیر دو لبه است، چراکه این رفتار در صورت عدم برقراری توازن در آن می‌تواند آسیب‌زا و حتی غیر اخلاقی باشد. درواقع علیرغم اهمیت نظری و عملی این مفهوم منحصر به فرد، هنوز هم باید اذعان نمود که شوخی، پدیده ای مبهم است و پیامدهای دوگانه آن نیز بر ابهامش افزوده است.
به گزارش سیناپرس، پیامدهای مثبت و منفی شوخی این ابهام را به ذهن متبادر می‌کند که آیا این مفهوم ذاتاً اخلاقی است و یا ممکن است گاهی منفی و غیر اخلاقی باشد؟ در این باره هرچند تلاش‌های در خور توجهی در راستای رفع ابهام و توضیح پیامدهای مثبت و منفی آن انجام شده است، اما هنوز هم نیاز به مطالعات بیشتر احساس می‌شود.
در همین راستا، پژوهشگران دانشگاه فردوسی مشهد اقدام به انجام پژوهشی کرده‌اند که در آن به تبیین مفهوم شوخ‌طبعی و ترسیم مرزهای اخلاقی آن پرداخته شده است.
در این مطالعه که هدف از آن، تبیین ماهیت و چیستی شوخی و مقایسه آن با مفاهیم مشابه به منظور تعیین حدود و مرزهای آن به عنوان یک ویژگی و رفتار اخلاقی بوده است، پژوهشگران از روش مرور روایی در میان تعاریف و نظریه‌های موجود در مقالات و کتب علمی استفاده کرده اند.
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که شوخی (ویژگی رفتاری) و شوخ‌طبعی (مجموعه‌ای از صفات شخصیتی)، مفاهیم اخلاقی و مثبتی هستند که در دو صورت می‌توانند پیامدهای منفی به همراه داشته باشد: 1) عدم توازن در لطافت نقض خروج از حدّ شوخی و 2) به‌کارگیری بیش از حد به لحاظ تعداد، دفعات و تناوب. بنابراین شوخی ممکن است پیامد غیراخلاقی در پی داشته باشد، اما شوخ‌طبعی همواره مثبت و اخلاقی است.
بر این اساس، تبیین مرزهای اخلاقی شوخی، مستلزم مقایسه آن با مفاهیم مشابه و مرتبط است که برای این منظور باید دو قید هدفمندی و نیت (مثبت و خیرخواهانه) و همچنین کم‌خطر بودن نقض صورت گرفته را در نظر گرفت.
در این خصوص، فریبرز رحیم نیا، پژوهشگر گروه مدیریت دانشکده علوم اداری و اقتصادی دانشگاه فردوسی مشهد و سه همکار دیگرش در این تحقیق می گویند: «بذله گویی، بیان لطیفه و حکایت لطیفه وار، کنایه، دست انداختن دوستانه و مفاهیم مشابه آن که بار معنایی خنثی و بعضاً مثبت دارند در صورتی که با نیت خیرخواهانه و رعایت حدود و حریم اجتماعی مناسب با بستر به کار گرفته شوند در زمره رفتارهای شوخ طبعانه قرار می‌گیرند».
به گزارش سیناپرس،آن‌ها اضافه می‌کنند: «اما مفاهیم تهاجمی توأم با خنده نظیر تمسخر و استهزا، دست انداختن، سر به سر گذاشتن، طعنه، هزل و لودگی را که صرفاً با نیت آسیب و تحقیر و تخریب استفاده می‌شوند نه تنها نمی‌توان از انواع شوخی به حساب آورد، بلکه باید آن‌ها را در مقابل رفتار شوخ طبعانه قرارداد. همچنین مفاهیمی نظیر طنز و کمدی نیز چندان ارتباطی با موضوع ندارند، هرچند طنز می‌تواند به عنوان یکی از ابزارهای بروز شوخ طبعی به کار رود».
طبق اطلاعات ارائه شده در این تحقیق، شوخ طبعی به عنوان مجموعه‌ای از صفات شخصیتی کاملاً اخلاقی و مثبت در نظر گرفته می‌شود که سبب تولید موفق شوخی و واکنش مناسب در قبال شوخی دیگران می‌شود. اما شوخی در دسته رفتارهای اخلاقی با پیامدهای گاهی مثبت و بعضاً منفی قرار می‌گیرد، چراکه شوخی گرچه اخلاقی و سازنده است، اما عدم توازن در لطافت نقض یا خروج از حد شوخی و یا به‌کارگیری بیش از حد به لحاظ تعداد دفعات و تناوب، می‌تواند آن را آسیب زا نماید.
این یافته‌های جالب علمی پژوهشی که می‌توانند به افراد مختلف برای شناخت بهتر صفت شوخ طبعی و استفاده صحیح از رفتار شوخی کمک کند، در فصلنامه «اخلاق در علوم و فناوری» متعلق به انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری منتشر شده‌اند.
گزارش: محمدرضا دلفیه