وقف علمی، بازوی رشد و توسعه علم و فناوری

در سال های اخیر شاهد پررنگ شدن حمایت های مردمی از فعالیت های علمی و آزمایشگاهی هستیم که شکل جدیدی از وقف علمی را فراتر از ساخت مدرسه به تصویر می کشد. پژوهشگاه رویان از جمله مراکزی است که از بدو تاسیس تا امروز ـ که گام به گام به ساخت نخستین بیمارستان سلول درمانی در کشور نزدیک می شود ـ به ارزش حمایت های مردمی در پیشبرد اهداف علمی که در نظر داشته، واقف بوده است. با دکتر حمید گورابی، رئیس پژوهشگاه رویان درباره وقف علمی و ضرورت توجه به آن در پیشبرد اهداف علمی و تحقیقاتی گفت وگو کرده ایم.

وقف علمی در کشور ما چه جایگاهی دارد؟

ما از گذشته های دور نمونه هایی از کمک های خیرین در حوزه های علمی را شاهد بوده ایم. در کتابخانه جندی شاپور به افرادی که در این کتابخانه مطالعه می کردند پولی پرداخت می شد. برخی از واقفین، ساختمانی را وقف می کردند و درآمد اجاره آن ساختمان را به تحصیل دانش آموزان اختصاص می دادند. در سال های اخیر نیز نمونه های بارزی از وقف را در زمینه های مختلف از ساخت مسجد تا ساخت درمانگاه و مدرسه شاهد بوده ایم. واقفین در تلاش هستند نیت خیر آنها برآورده شود. اگر واقفین به وقف علمی آشنا شده و مطلع شوند از کمک های آنها در حوزه تحقیق و پژوهش چه استفاده ای می شود و مردم به چه صورت از این خدمات علمی بهره می گیرند، بی شک در این زمینه ها حمایت خود را دریغ نمی کنند.

با توجه به آموزه های دینی فرهنگ وقف در کشور ما وجود دارد و همواره بسیاری از خیرین در کارهای مختلف از ساخت مدرسه تا مسجد و بیمارستان همکاری داشته اند. چطور می توان فرهنگ وقف علمی را در کشور نهادینه کرد؟

تحقیق و پژوهش زمینه ای است که اگر خیرین امروز در پیشبرد آن همکاری داشته باشند، می توانند سال ها از منافع آنها بهره ببرند. خیرین با این کمک باقیات صالحات خوبی از خود به جا می گذارند. تاسیس مجموعه رویان نمونه بارزی از وقف علمی است. پژوهشگاه رویان سال 1370 توسط مرحوم زنده یاد دکتر کاظمی آشتیانی در جهاد علوم پزشکی ایران شکل گرفت. آن زمان جهاد علوم پزشکی ایران برای تاسیس این موسسه بودجه کافی نداشت. از ابتدا قرار بر این شد که برای تاسیس این پژوهشگاه دست به دامن خیرین شوند و به این ترتیب در نتیجه تلاش های دکتر کاظمی آشتیانی این پژوهشگاه با همکاری خیرینی که هرگز نخواستند نام آنها عنوان شود، راه اندازی شد. قدم های اولیه با همکاری جوانانی که آن زمان در این زمینه سابقه کاری چندان زیادی نداشتند و قصد داشتند در حوزه علمی جدیدی قدم بگذارند برداشته شد و در نهایت حرکتی آغاز شد که به ثبت سوابق درخشانی در کارنامه فعالیت های رویان منجر شده است. امروز ما می توانیم با اتکا به این سوابق درخشان از کمک های خیرین استفاده کنیم. آن زمان که رویان ناشناخته و در ابتدای راه بود خیرین با آغوش باز از فعالیت های پژوهشی و تحقیقاتی که قرار بود در این پژوهشگاه انجام شود، استقبال کردند که نتیجه آن به شکل گیری و رسیدن رویان به جایگاه امروزی منجر شده است. افراد زیادی با حمایت رویان در درمان ناباروری به نتیجه موفقیت آمیزی می رسند و ثواب این کار به پای افراد خیری نوشته می شود که در تاسیس این مرکز همکاری داشته اند. پیشرفت های ما مدیون کارهایی است که به شکل خیریه و عام المنفعه در رویان انجام شده است. مردم با دیدن نتیجه آنچه در این مسیر تجربه شده است بتدریج با این سنت ارزشمند آشنا می شوند.

تاثیر فرهنگسازی در زمینه خیرات و وقف علمی در پیشبرد اهداف و فعالیت های علمی کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟

من می توانم این موضوع را در سطح پژوهشگاه رویان ارزیابی کنم. پژوهشگاه رویان یک مجموعه در حال حرکت است. بخشی از بودجه رویان از طریق درآمد های این پژوهشگاه، بخصوص در حوزه درمان ناباروری تامین می شود. البته در بخش ناباروری تلاش ما این است که بیماران در ازای دریافت خدمات درمانی از رویان تا حد امکان هزینه کمتری را پرداخت کنند تا به خانواده هایی که در انتظار تولد فرزند هستند هزینه های کمتری تحمیل شود. بنابراین تا حد امکان برای خدمات درمانی ناباروری تعرفه های مناسبی را در نظر می گیریم. درآمد اندکی که از این بخش کسب می شود به انجام تحقیقات در زمینه های مختلف از سلول های بنیادی تا پزشکی تولید مثل اختصاص پیدا می کند. در زمینه سلول درمانی نیز تحقیقات محدودی انجام می شود، اما این روش ها در مقایسه با روش های درمانی مطرح در دیگر حوزه ها محدودتر است و اغلب روش های درمانی جدید هستند. برای این که این روش های درمانی در کشور مورد توجه قرار گیرد از بیمارانی که این خدمات را دریافت می کنند هزینه زیادی دریافت نمی شود. بخش دیگری از هزینه های رویان از طریق ردیفی که از سوی دولت، به عنوان یک مرکز تحقیقات علوم سلولی به رویان اختصاص داده شده است تامین می شود که این بخش از درآمد ما نیز به تحقیقات و پژوهش اختصاص پیدا می کند. متاسفانه بودجه رویان از نظر عددی بسیار اندک و محدود است. اگر بخواهیم همه دستاوردهایی که در حوزه پژوهش به آن دست یافته ایم به کاربرد برسانیم باید هزینه زیادی را پرداخت کنیم و این در حالی است که در این شرایط چنین بودجه ای در اختیار نداریم. تلاش های زیادی انجام شده است تا بتوان به روش های مختلف این بودجه را تامین کرد. یکی از این روش ها کمک خیرین است که نمونه های بارزی از این حمایت ها را در رویان شاهد بوده ایم.

برای معرفی کارهای پژوهشی به عنوان زمینه ای برای وقف علمی چه برنامه هایی در نظر گرفتید؟

از زمان گذشته یا به عبارتی از زمانی که کارهای تحقیقاتی و پژوهشی را در رویان شروع کردیم همواره به علت محدودیت های بودجه ای، محدودیت هایی را زمینه های پژوهشی در نظر گرفته بودیم. برای مثال ما در رویان در زمینه درمان بیماری های کلیه با استفاده از سلول های بنیادی هیچ تحقیقی انجام نداده بودیم. اگرچه افرادی به ما مراجعه کرده بودند و در این زمینه طرح هایی را ارائه کرده بودند که همه این طرح ها مسکوت مانده بود تا این که عده ای از افراد خیر که بستگان آنها دچار مشکل کلیوی بودند، مراجعه کردند و از ما خواستند در زمینه بیماری های کلیوی در رویان تحقیقاتی انجام شود. سه سال پیش این تحقیقات آغاز و بر این اساس موسسه خیرین پژوهش سلامت رویان راه اندازی شد. این موسسه بخصوص در زمینه تحقیق درباره درمان بیماری های کلیه کمک های مالی به پژوهشگاه اختصاص دادند و برنامه های خوبی در این زمینه مطرح شد. در مدت دو سال در این حوزه نیز متناسب با دیگر حوزه های تحقیقاتی که از مدت ها پیش در آنها فعالیت داشتیم، به پیشرفت هایی دست پیدا کرده ایم. شور و شوقی که به برکت این کمک ها در محققان ایجاد شده موجب شده است کارها بهتر پیش برود. هدف این بود که در دیگر حوزه هایی که می توان به کمک سلول های بنیادی و فناوری مبتنی بر سلول های بنیادی کار کرد به دستاوردهایی دست پیدا کنیم. موسسه خیرین پژوهش حوزه فعالیت ما را گسترده تر کرده است و زمینه ای فراهم شده است تا در دیگر حوزه ها نیز رویان ورود پیدا کند. این موسسه در نزدیکی پژوهشگاه ساختمانی به مساحت 1500 متر راه اندازی خواهد کرد که به عنوان مرکز تحقیقات سلول درمانی در کنار بخش هایی که در گذشته در آن فعالیت داشته ایم، فعالیت های جدید را در این زمینه آغاز خواهد کرد. هدف ما گسترش فضای تحقیقاتی در رویان است و امیدواریم تا اوسط امسال یا حداکثر تا انتهای پاییز شاهد بهره برداری از این مرکز تحقیقاتی باشیم که با کمک خیرین راه اندازی شده است.

آیا قصد دارید در احداث بیمارستان سلول درمانی رویان نیز از کمک های مردمی استفاده کنید؟

قصد داریم در آینده ای نه چندان دور نخستین بیمارستان سلول درمانی را نیز راه اندازی کنیم. اکنون تحقیقات بالینی در حوزه سلول درمانی از چشم تا کلیه، قلب و استخوان با کمک مراکز درمانی دانشگاهی انجام می شود. از آنجا که ظرفیت دانشگاه ها برای ارائه این خدمات محدود است تصمیم گرفتیم بیمارستان تخصصی سلول درمانی رویان را راه اندازی کنیم و بتوانیم از کمک همین گروه ها و پزشکانی که به طور ثابت با رویان همکاری خواهند داشت در انجام کارآمایی های بالینی و ارائه خدمات درمانی به بیماران نیازمند بهره گیریم. در حقیقت این بیمارستان ویترینی است که می تواند این خدمات را به دیگر بیمارستان ها در کشور معرفی می کند تا بتوانند وارد این عرصه شوند. یکی از دیگر برنامه هایی که در رویان مورد توجه قرار گرفته راه اندازی کارخانه تولید سلولی است که با کمک شرکت دارویی برکت راه اندازی خواهد شد. امیدواریم این کارخانه تا پایان سال مورد بهره برداری قرار گیرد. این کارخانه قرار است سلول ها را در محیط استاندارد تولید کند و در اختیار مراکز درمانی در سراسر کشور قرار دهد. به این ترتیب می توانیم همه کارها را در حوزه سلول درمانی به طور هماهنگ پیش ببریم. برای ساخت بیمارستان سلول درمانی بودجه کافی نداریم و مدت ها به دنبال زمین مناسب و بودجه کافی برای انجام مراحل مختلف کار بودیم. متاسفانه در دولت قبل این اهداف محقق نشد. دو سال پیش در بازدید دکتر قالیباف از رویان این طرح مورد توجه قرار گرفت و ایشان وعده دادند در اجرای این طرح به رویان مساعدت کنند. پس از پیگیری های انجام شده موفق شدیم برای ساخت بیمارستان از سازمان اوقاف زمینی بگیریم که واقف این زمین را برای همین کار وقف کرده بود. بدون تردید شهرداری نمی تواند برای ساخت این بیمارستان بودجه کلانی را در اختیار رویان قرار دهد و باید بخشی از هزینه ها را از منابع دیگری تامین کنیم. یکی از این منابع کمک های خیرین است. بر این اساس رویان همواره با خیرین در تعامل بوده است تا به این ترتیب آنها را با کارهایی که در رویان انجام می شود آشنا کند. هرچند وقت یکبار جلساتی با حضور خیرین برگزار می شود و افرادی که علاقه مند باشند در زمینه های خاصی با رویان همکاری داشته باشند اعلام آمادگی می کنند. سعی ما این بوده که برای احداث بیمارستان از کمک های خیرین استفاده کنیم. امیدواریم به قول هایی که برای این همکاری ها داده شده عمل شود و شاهد این باشیم که سریع تر از وضعی که اکنون دارد به سرانجام برسد. اگر بیمارستانی با هدف سلول درمانی راه اندازی شود نیز به همین شکل می تواند در آینده خدمات درمانی گسترده ای را در اختیار مردم قرار دهد. سازمان اوقاف می تواند در ادامه همکاری با این مرکز از محل درآمد موقوفاتی که درآمد آنها به کارهای درمانی و پژوهشی اختصاص داده شده است با رویان همکاری بیشتری داشته باشد.

چرا در زمینه وقف علمی رویان اغلب با چراغ خاموش حرکت کرده است؟

مدت زیادی چراغ های ما روشن بود و نتایج تحقیقات را به اطلاع مردم می رساندیم. زمانی که نتیجه تحقیقات انجام شده در رویان را اطلاع رسانی می کردیم، بسیاری از افراد تماس می گرفتند و برای کمک اعلام آمادگی می کردند. حتی معلمی با ما تماس گرفته بود و اعلام کرده بود می تواند ماهانه 5000 تومان به رویان کمک کند. این کمک های مردمی در رویان سابقه ای طولانی دارد، اما اخیرا با توجه به مشکلات بودجه ای متعددی که با آن مواجه هستیم که در نتیجه آن نمی توانیم دستاوردهای پژوهشی را به مرحله بهره برداری برسانیم، تصمیم گرفته ایم چراغ خاموش حرکت کنیم. وقتی نتیجه کارهای تحقیقاتی را اعلام می کنیم بیماران به درمان امیدوار می شوند و این در حالی است که این امکان وجود ندارد که بتوانیم این خدمات را به مردم عرضه کنیم. بر این اساس اکنون با تبلیغات کمتری فعالیت می کنیم. اگرچه زمانی که اطلاع رسانی درباره دستاوردهای پژوهشی کمتر باشد به همان نسبت همکاری های مردمی نیز کمتر خواهد بود، اما در حقیقت این تصمیم گیری نقشی است که به مجموعه رویان تحمیل شده است. اکنون به دلیل این که موضوع راه اندازی بیمارستان تخصصی سلول درمانی مطرح شد سعی کرده ایم اطلاع رسانی بیشتری از فعالیت ها و برنامه های در نظر گرفته شده داشته باشیم تا بتوانیم از کمک ها خیرین و نیکوکاران در رسیدن به اهداف خود بهره گیریم.

اگر فردی علاقه مند به کمک باشد از چه طریقی می تواند با رویان همکاری داشته باشد؟

برای این که مردم در این طرح یعنی کمک مردمی با رویان همکاری داشته باشند و خودشان بازوی نظارتی داشته باشند این کار به مردم سپرده ایم. موسسه خیرین پژوهش سلامت رویان با این هدف راه اندازی شده است. رویان مدیریت این مجموعه را بر عهده ندارد و موسسه خیرین پژوهش به طور مستقل عمل می کند. شماره حساب 999 بانک شهر به نام موسسه خیرین پژوهش رویان افتتاح شده است. کمک های نقدی مردمی از طریق این شماره حساب قابل دریافت است. این موسسه برای دریافت کمک های غیرنقدی مانند انواع مصالح ساختمانی موردنیاز برای ساخت بیمارستان نیز آمادگی خود را اعلام کرده است. همه افراد می توانند به هر طریقی که توان آن را دارند در اجرای پروژه ساخت بیمارستان سلول درمانی با رویان همکاری داشته باشند و هیچ محدودیتی برای کمک های مردمی وجود ندارد. حتی کوچک ترین کمک های مردمی نیز موثر است و می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

آینده رویان از چه مسیری عبور می کند؟

ما حدود دو سال پیش با شرکت دارویی برکت مذاکراتی انجام دادیم تا بتوانیم بر این اساس دستاوردهایی که در دوازده سال اخیر در زمینه سلول های بنیادی داشته ایم به نوعی به محصولاتی تبدیل کنیم که مورد استفاده قرار گیرد. بیش از دوازده فناوری مختلف را در زمینه تولید انواع سلول های مختلف و سلول درمانی در اختیار داشته ایم که این فناوری ها عرضه شده است. هدف ما این است که با همکاری شرکت برکت بتوانیم مجتمع تولید سلول راه اندازی کنیم که استانداردهای جهانی در آن رعایت شده است. پیش از این وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ضوابط خاصی را برای این موضوع تدوین نکرده بود. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اکنون در حال برنامه ریزی و نوشتن ضوابط مورد نظر است تا بتواند برای تولیدات سلولی در این کارخانه سلولی استانداردهایی را تدوین کند. امیدواریم در آینده ای نزدیک مجموعه استانداردهایی برای این کار در نظر گرفته شود که با استانداردهای مطرح در دیگر کشورها قابل رقابت باشد. در نخستین مرحله از اجرای این کارخانه سلولی قرار است پنج نوع سلول مختلف در این کارخانه تولید شود و بر اساس برنامه پیش بینی شده در مراحل بعدی سلول های بیشتر و حتی فرآورده های سلولی نیز در این کارخانه تولید خواهد شد. پژوهشگاه رویان باید به موازات توسعه کارخانه سلولی، روش های درمانی مطرح در این زمینه را به روزرسانی کند. باید روش های جدیدتری برای استفاده از سلول ها در روند درمان بیماری ها مورد توجه قرار گیرد. به همین دلیل همچنان باید به کارآزمایی های بالینی در پژوهشگاه ادامه دهیم تا بتوانیم به نتایج محکم و قابل قبولی برسیم و بر این اساس استفاده از نوع خاصی از سلول ها برای درمان بیماری های خاص امکان پذیر باشد. در کنار آن باید تولید سلول ها را استانداردسازی کنیم. همچنین روش های درمان نیز باید استانداردسازی شود تا بتوان به این روش های درمانی اتکا کرد. پزشکان باید اثربخشی روش های درمانی را ببینند تا با آسودگی خاطر از این روش های درمانی در روند درمان بیماران بهره گیرند. اگر همه کارها بر اساس برنامه ریزی های انجام شده بخوبی پیش رود از یک طرف دستاوردهای قبلی را به یک محصول صنعتی تبدیل می کند که با استانداردهای تدوین شده مطابقت دارد و از طرف دیگر روش های بالینی و درمانی استاندارد به شکل مطلوب تری در اختیار بیماران قرار می گیرد و در نهایت می توان در آینده ای نه چندان دور از روش های مبتنی بر سلول درمانی با بهره بیشتری استفاده کرد.

ضرورت ترویج وقف علمی در کشور

علم و دانش نه تنها در فرهنگ اسلامی بلکه در فرهنگ ایران ریشه ای عمیق دارد. وقف علمی نیز موضوعی است که از گذشته های دور در کشور ما مورد توجه بوده است و زمانی بزرگ ترین خیرات و وقف ها در زمینه ساخت و تجهیز مدارس و همچنین حوزه های علمیه و کتابخانه ها را در کشور شاهد بودیم. این در حالی است که امروزه مراکز علمی و دانشگاهی کمتر از منابع وقف بهره مند می شود. بررسی های انجام شده نشان می دهد بسیاری از دانشگاه های بزرگ در سطح دنیا بخش قابل توجهی از هزینه های تحقیقاتی و پژوهشی خود را از طریق منبع وقف تامین می کنند و حتی گاهی دولت از دانشگاه ها کمک مالی دریافت می کند. به نظر می رسد یکی از راه های رواج این سنت پسندیده، راه اندازی مراکز و انجمن های خیریه بر اساس رویکردهای جدیدی است که بتواند تضمین کننده رواج فرهنگ وقف در مراکز علمی و پژوهشی در سطح کشور باشد. در کشور ما بستر مناسبی برای رواج این فرهنگ فراهم است و گسترش این فرهنگ در مراکز علمی می تواند راهکار مناسبی برای حمایت از تحقیقات علمی در کشور باشد. بی شک استفاده از توان مالی خیرین و نیکوکاران برای انجام تحقیقات و تولید داروها و توسعه روش های درمان جدید به مراتب از بهره گیری از توان این افراد برای خرید دارو و اعزام بیماران به مراکز درمانی خارج از کشور بهتر است. اگر چنین بستری در کشور فراهم باشد نیکوکاران می توانند در انجام امور خیریه علمی همکاری داشته باشند. اگر یک دارو یا یک روش درمانی را در داخل کشور توسعه دهیم می توانیم تعداد زیادی از بیماران را از مزیت های آن بهره مند کنیم و این در حالی است که به این ترتیب زمینه ای برای حمایت از پژوهشگران داخلی نیز فراهم خواهد شد. وقف در فرهنگ اسلامی و ایرانی سنتی دیرینه و شناخته شده است و بدون تردید شکل گیری یا راه اندازی مراکز خیریه علمی می تواند در تقویت این سنت در حوزه علم و فناوری نقش مهمی داشته باشد. اختصاص خیرات علمی به حوزه علم و فناوری نه تنها می تواند تامین کننده سرمایه برای راه اندازی کسب و کارهای دانش بنیان برای کسب درآمد باشد بلکه می تواند به منزله دستیابی به فناوری هایی باشد که اثرات و خیرات آن نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح جهانی نیز ماندگار شود.

انجمن خیرین توسعه علم و فناوری

تشویق و حمایت از برتری ها و نوآوری ها در هر حوزه ای بویژه حوزه های علمی در توسعه راهکارهایی به منظور همکاری و هماهنگی بین محققان و مراکز علمی نقش بسیار مهمی دارد. در حقیقت با استفاده از راهکارهای تشویقی می توان بستری برای بهره گیری از دانش و تخصص این افراد فراهم کرد. از سوی دیگر باید توجه داشت دولت نمی تواند به تنهایی از عهده مالی و مدیریتی این کار برآید. در حوزه علم و فناوری نیز مردم باید از ساختارهای علم و فناوری حمایت کنند. یکی از راه های رسیدن به این هدف راه اندازی انجمن های خیریه است. انجمن خیریه توسعه علم و فناوری ایرانیان نیز با همین هدف در پارک علم و فناوری پردیس راه اندازی شده است. این انجمن، یک شاهراه ارتباطی میان مخترعان، نوآوران و پژوهشگران از یک سو و خیرین و نیکوکاران از سوی دیگر است. انجمن موسسه ای غیرانتفاعی و غیردولتی است که همه دانشمندان و محققان می توانند از آن بهره مند شوند. انجمن خیرین توسعه علم و فناوری با هدف جمع آوری منابع مالی مردمی و دولتی برای توسعه علم و فناوری راه اندازی شده است. حمایت از دولت برای تحقق اهداف چشم انداز 20 ساله از دیگر اهداف انجمن است. همه نیکوکاران، دانشمندان و صنعتگران می توانند به روش های مختلف از طریق اهدای سرمایه، سهام، وجوه نقدی، حق امتیاز و حق نشر و تالیف آثار هنری تا یاغریال زمین و مزرعه با این انجمن همکاری داشته باشند. برای افرادی که تحت حمایت قرار می گیرند مشخصات و اولویت هایی در نظر گرفته شده است. انجمن خیریه توسعه علم و فناوری با دیگر انجمن ها و بنیادهای حمایتی در تعامل است. بهره مندی از حمایت های این انجمن مستلزم عبور از مراحل متعددی است و قابل توجیه بودن طرح ارائه شده باید مورد تائید قرار گیرد. اختصاص اعتبار ملی به یک طرح پژوهشی در شرایطی انجام می شود که طرح ارائه شده در نهایت به نفع مردم باشد و بتوان در ازای اعتبار اختصاص داده شده در سطح دنیا اعتبار کسب کرد. اگرچه در کشور ما در سال های اخیر اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده، اما به نظر می رسد فرهنگسازی می تواند نقش مهمی در تضمین موفقیت این برنامه ها داشته باشد. شاید گنجاندن موضوعاتی درباره خیرات علمی در کتاب های درسی یا تولید آثار مکتوب درباره این موضوع راه مناسبی برای فرهنگسازی و نهادینه شدن وقف علمی در کشور باشد. این انجمن ها در آغاز راه هستند و این حرکت می تواند تا 50 سال آینده در تغییر جایگاه کشور در حوزه علم و فناوری تاثیرگذار باشد.

منبع:جام جم آنلاین