مجموعه معماری بقعه عارف بزرگ شیخ ابوالحسن خرقانی شامل مسجد و آرامگاهی است که در دوره ایلخانی ساخته شده و بر اثر گذشت زمان آسیب های بسیاری به آن وارد شده است . دور تا دور بنای مجموعه شیخ ابوالحسن خرقانی حصار کشی شده و فضای داخلی آن به طرز زیبایی به فضای سبز تبدیل شده است . گنبد بنا ساده ، آجری و با خیز کم است . در چهار طرف اضلاع داخلی زیر گنبد چهار فیلپوش ساده و بدون تزئینات دیده می شود . بقعه دارای گنبد ، محراب ، دو اتاق درشمال و جنوب ، دالان ورودی و شبستان است. قبر شیخ نیز در اتاق جنوبی قرار دارد .
محراب بنا که از محراب های ساخته شده در دوره مغول است از گچ ساخته شده و تنها اثر قدیمی بنا محسوب می شود .
این محراب به وسیله نقوش اسلیمی بسیار زیبا و آیات قرآنی تزئین شده است و در حال حاضر به وسیله جداره شیـــــــــشه ای مـحــافـظـــت می شود .
قسمت مرکزی و بخش هایی از بالا و پائین محراب آسیب دیده است که قسمت مرکزی محراب به وسیله گچ ، مرمت شده است . در داخل بقعه تزئینات خاص دیگری وجود ندارد و دیواره ها با گچ اندود شده است .
فرم معماری این بنا به صورت چلیپایی شکل است و اتاقی که مقبره شیخ در آن قرار دارد دارای گنبدی مشبک از کاشی های لعابی به رنگ های لاجوردی ، فیروزه ای ، زرد ، سفید و سیاه است که به صورت نقوش اسلیمی تزئین شده اند .
این گنبد به صورت هشت ضلعی است و البته کاملا جدید است و در دوره معاصر جایگزین گنبد پیشین شده است . در هر ضلع این بنا دو پنجره گچی بر روی دیوار ها اجرا شده که فاقد هر گونه تزئیناتی هستند . در بالای سردر ورودی مقبره یک بخش هندسی به شکل قوس جناغی از کاشی به رنگ های لاجوردی و سفید دیده می شود که در آن نقوش چلیپا شکل توخالی کار شده است .
" در کتاب آثار تاریخی شهرهای استان سمنان صفحه 366 در مورد تاریخچه این بنا چنین نوشته شده است :
آرامــــــگاه شیخ ابوالــــحــسن خرقانی ، عارف بزرگوار قرن چهارم و پنجم هجری در بیست و چهار کیلومتری شاهرود در قصبه خرقان واقع است . آرامگاه مذکور در شمال قصبه و بر روی تپه ای قرار دارد به طوری که معلوم می شود . "
حاجی زین العابدین شیروانی در کتاب ریاض السیاحه درباره مجموعه مقبره شیخ ابوالحسن خرقانی نوشته است :
« تپه مذکور مرکز آبادی قصبه خرقان بوده ولی در حال حاضر ساختمان های جدید قصبه در جنوب آن تپه بنا گردیده و قبر شیخ ابوالحسن در سمت شمال قصبه قرار گرفته است . بر روی قبر شیخ قطعه سنگ مرمری قرار دارد و شعری با مطلع :
این مرقد شریف که در این مکان بود
آرامـگاه قطـب زمیــن و زمـــان بـود
بر آن نوشته شده است .
از مطالب این شعر معلوم می شود که آرامگاه قبلی شیخ ابوالحسن خرقانی در سال 1348 هجری قمری به وسیله معتمد الملک عظیما تعمیر شده است . متصل به مقبره شیخ ابوالحسن خرقانی مسجدی بوده که مطابق نوشته برخی از مولفین دارای گنبدی مخروطی شکل و مزین به کاشی های زیبا بوده است . در حال حاضر از مسجد و گنبد مذکور ، فقط محراب آن باقی مانده که بر خلاف مساجد دیگر این نواحی رو به مغرب است . محراب مذکور دارای گچبری های زیبا و استادانه ایست که در حاشیه آن این عبارت با خطی بسیار نیکو گچبری شده است :
« گفت علی شیخ قدس الله روحه قبله پنج است : کعبه قبله مومنان است بیت المعمور قبله فرشتگان است و عرش قبله دعاگویان است و حق قبله جوانمردان و دوستان ( دل قبله عارفان است ) . »
در سال های قبل از انقلاب از طرف اداره کل باستان شناسی در اطراف محراب مذکور و بر اصول آن مسجدی بنا گردید.
طبق نوشته نشریه آثار باستانی ، بسطام و قلعه نو خرقان قبل از خرابی گنبد مذکور ، مطالبی بر روی گنبد گچبری شده بود که البته امروزه اثری از آن باقی نمانده ولی بر اساس نوشته نشریه فوق مطلب آن به این شرح است :
« بسم الله الرحمن الرحیم انما یعمر مساجد الله من آمن باالله و الیوم الاخر و قد امر بنا القبة المبارکة فی ایام الدولة السلطان اعظم مالک رقاب الامم غیاث الدنیا و الدین ابوسعید بهادر خان خلد الله ملکه …. الامیر العادل مخلص الملک خسرو آفاق کرویج نویان یزید عدله رجا شفاعة سلطان الاولیا سند العارفین و قطب السالکین ابی الحسن قدس الله روحه تقبل الله منه فی تولیة شیخ الاسلام المعظم صدر الملة و الدین ابو یزید بن ابی القاسم بسعی مشایخ الاعظام نظام الملة و الدین … بن ابی القاسم و رکن الملة و الدین ابوالحسن و تاج الملة و الدین محمد ابنا الشیخ الصدر الدین آدام الله برکاته . »
به این ترتیب معلوم می شود که آرامگاه شیخ و مسجد آن از آثار قرن هشتم هستند که بعد ها در گذر زمان تخریب شده است . این بنا به شماره 645 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی
No tags for this post.