جنگل‌ها نقش مهمی در اکوسیستم هر منطقه‌ای ایفا کرده و برخی از آن‌ها دارای قدمتی بسیار زیاد هستند که از آن جمله می‌توان به جنگل‌های هیرکانی و جنگل‌های زاگرس اشاره کرد. متأسفانه آسیب به این اکوسیستم‌های منحصر به فرد، تبعات زیادی در پی داشته و ممکن است منجر به از بین رفتن گونه‌های جانوری و گیاهی مختلفی شود.
جنگل‌های بلوط زاگرس، در طول تاریخ شاهد آتش‌سوزی‌های زیادی بوده و حتی در جریان لشکرکشی تیمور لنگ گورکانی به این منطقه، وی برای درهم شکستن مقاومت سربازان دشمن، این جنگل‌ها را آتش زد. متأسفانه روغنی بودن چوب این درختان، گسترش و شدت آتش‌سوزی را زیاد می‌کند و در چند دهه اخیر بیش از 15 درصد این جنگل‌ها از بین رفته‌اند. بر اساس آمارهای رسمی، ۷۵ فقره آتش‌سوزی در جنگل‌های استان کهگیلویه و بویراحمد تنها در سال ۹۵ رخ داده که در این آتش‌سوزی‌ها ۹۵۰ هکتار از جنگل‌های این استان در آتش سوخت. همچنین تا زمستان سال ۹۶ نیز ۱۱۰ آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع این منطقه گزارش شده که در آن‌ها، ۷۰۰ هکتار از جنگل‌ها دچار آسیب شدند.
جنگل‌ها را می‌توان اصلی‌ترین منبع تولید اکسیژن در کره زمین دانست و از همین رو اهمیت وجود این منابع طبیعی به نوعی بستگی مستقیم به بقای زندگی بر روی کره زمین دارد. متأسفانه گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که در هر دقیقه مساحتی بالغ بر 5 زمین فوتبال از حجم مساحت درختان جنگلی در سراسر جهان به طور غیر قانونی کاسته می‌شود.
متأسفانه بیشترین میزان حجم قطع درختان جنگلی به منظور ایجاد چراگاه‌های جدید برای مقاصدی مانند دام‌پروری است. این موضوع در کشورهایی که بیشترین میزان مساحت جنگل‌های دنیا را دارند مانند برزیل و اندونزی بیشتر مشاهده می‌شود. بنابر اطلاعات منتشر شده رسمی، سرعت تخریب مناطق جنگلی در قاره‌های آسیا و آفریقا روند سریع‌تری را طی کرده و این موضوع می‌تواند تبعات و بحران‌های جدی زیست محیطی در پی داشته باشد.
این موضوع در کشوری مانند ایران که آب و هوایی نیمه خشک داشته و فاصله تبدیل شدن یک نهال به درخت بالغ ممکن است سال‌ها به طول انجامد، ضایعه‌ای اسفناک است.
در مناطق استوایی، جنگل‌ها قادر به بازیابی سریع‌تر هستند زیرا دمای هوا، رطوبت بالا و خاک غنی به گیاهان اجازه رشد سریع و تقریباً در تمامی طول سال را می‌دهد ولی درختان مناطق نیمه خشک و کوهستانی برای بقا باید شرایط سخت‌تری را تجربه کرده و شانس کمتری برای رسیدن به مرحله ثبات دارند. به همین دلیل حفاظت از این جنگل‌ها بسیار پر اهمیت بوده و بر همین اساس، از بین رفتن پوشش گیاهی در این مناطق می‌تواند مشکلات بعدی مانند افزایش سرعت فرسایش خاک، وقوع سیل و … را در پی داشته باشد.
متأسفانه ما در ایران با بیشتر این بحران‌های طبیعی رو به رو هستیم و شاید یکی از دلایل تکرار سیل در مناطقی همچون غرب، جنوب غربی و شمال شرقی کشور؛ تغییر در پوشش گیاهی و از بین رفتن آن‌ها باشد.
از سوی دیگر بررسی‌های بین‌المللی نشان می‌دهد نزدیک به نیمی از تخریب جنگل‌ها در سطح دنیا به صورت غیر قانونی و مخفیانه انجام می‌شود. هرچند عوامل طبیعی مانند آتش‌سوزی، سیل و … نیز موجب نابودی جنگل‌ها می‌شوند اما بلایای طبیعی در مقایسه با فعالیت‌های افراد سودجو، خسارت بسیار کمتری به جنگل‌های دنیا وارد می‌کنند. هرچند این عوامل طبیعی مانند آتش‌سوزی نیز می‌توانند به صورت عامدانه یا غیر عمد توسط انسان صورت گیرند.
بر اساس آمارهای بین‌المللی، جنگل‌های جهان طی سال‌های 2000 تا 2012 شاهد نابودی گسترده‌ای بودند. در این میان استفاده از فناوری‌هایی مانند تصاویر ماهواره‌ای می‌تواند کمک شایانی در حفظ جنگل‌ها کرده و به بررسی دلایل نابودی آن‌ها بپردازد. شاید در مورد بحران آتش‌سوزی جنگل‌های ایران، عدم حضور جامعه علمی و دانشگاهی بی تأثیر نباشد چون تاکنون پژوهش منسجم علمی و بلندمدتی برای پایش شرایط جنگل‌ها و دلایل بروز آتش‌سوزی در این مناطق انجام‌نشده و پس از بروز هر مورد خاص و تحریک شدن افکار عمومی، یکی از مقامات اجرایی کشور اقدام معرفی دلایل احتمالی بروز این مشکل کرده و سپس تا آتش‌سوزی بعدی، موضوع به فراموشی سپرده می‌شود.
درک این مساله توسط مردم محلی و بومیان بسیار مهم است که جنگل‌ها تأثیر مهمی در حفظ محیط‌زیست داشته و زمانی که جنگل‌ها بر اثر اقدامات انسانی به مزرعه و یا فضاهای صنعتی تغییر کاربری داده‌اند، در وهله نخست همین مردم بومی منطقه در معرض آسیب‌های آن قرار می‌گیرند. این موضوع نیازمند فرهنگ‌سازی و آموزش بلند مدت و ایجاد فرهنگی پایدار مبتنی بر اهمیت محیط‌زیست است که برای رسیدن به آن باید توجه ویژه‌ای از سوی نهادهای مسئول انجام شود.
علاوه بر این مشکلات، در بسیاری از موارد هم‌زمان با قطع درختان جنگلی شاهد سوزانده شدن بخش اعظمی از این چوب‌ها هستیم که به نوبه خود دی اکسید کربن زیادی را وارد جو می‌کنند. هنگامی که زمین‌های جنگلی تبدیل به زمین‌های زراعی و کاربری کشاورزی یا سایر استفاده‌های انسانی تبدیل می‌شود، مقدار زیادی از گازهای گلخانه‌ای دیگر مانند متان و اکسید نیتروژن در فعالیت‌های ناشی از آن آزاد می‌شود. علاوه بر این، منطقه نابود شده جنگلی دیگر نمی‌تواند به عنوان یک مرکز طبیعی جذب کربن عمل کند زیرا درختان و گیاهان جنگلی حجم زیادی از دی اکسید کربن موجود در جو را به خود جذب می‌کنند.
دلایل اصلی بروز آتش‌سوزی چیست؟
گزارش‌های رسمی از آتش‌سوزی‌های رخ داده طی سال‌های گذشته در ایران نشان می‌دهد بسیاری از آتش‌سوزی‌های رخ داده در جنگل‌ها و مراتع طبیعی ایران دلایل عمدی و انسانی داشته و هرچند عوامل طبیعی نیز عامل بروز برخی آتش‌سوزی‌ها بوده‌اند اما در بیشتر این موارد رد پای انسان و فعالیت‌های وی به وضوح دیده می‌شود.
یکی از دلایل اصلی آتش‌سوزی در مناطق غربی ایران و جنگل‌های زاگرس، آتش زدن کاه موجود در مزارع است. به خاطر داشته باشید رفتار ما در طبیعت می‌تواند تبعاتی جبران‌ناپذیر در پی داشته و حتی انداختن یک فیلتر سیگار خاموش نشده در علف‌های خشک می‌تواند زمینه‌ساز بروز آتش‌سوزی در جنگل شود.
یک آتش خاموش نشده که توسط فردی بی‌مبالات در جنگل برای پیک نیک روشن می‌شود، می‌تواند زمینه ساز بروز یک آتش‌سوزی چند هکتاری شده و یا رها کردن شیشه و بطری‌های پلاستیکی که در آن‌ها مایعات وجود دارد نیز می‌تواند موجب تمرکز ذره بینی نور خورشید و شروع آتش‌سوزی شود.
در برخی موارد نیز کشاورزان به طور عمد جنگل‌ها را آتش می‌زنند تا زمین‌های کشاورزی جدید برای خود ایجاد کنند و یا با آتش زدن ساقه‌های باقی مانده از محصول با هدف جلوگیری از رشد قارچ و همچنین بارور کردن زمین، احتمال گسترش آتش و شعله ور شدن جنگل‌ها وجود دارد.
نبود جامعه آماری و مطالعات منسجم در ایران سبب می‌شود تا برای بررسی این موضوع به اسناد بین‌المللی نگاهی بیندازیم. بر اساس مطالعات انجام شده، بسیاری از آتش‌سوزی‌های سیبری به دلیل آتش زدن علف‌های خشک موجود در مزارع این منطقه توسط کشاورزان بوده که این آتش به دلیل شدت وزش باد، به‌سرعت به مناطق مجاور سرایت می‌کند. این موضوع می‌تواند به عنوان یکی از عوامل مؤثر در آتش‌سوزی‌های رخ داده در جنگل‌های ایران موردتوجه قرار گرفته و در مورد آن مطالعه انجام شود.
ایران دارای اقلیمی خشک و کم آب است و بارش‌های کشور ما نیز عموماً فصلی بوده و با فرارسیدن ماه‌های پایانی بهار و تابستان، بسیاری از پوشش‌های گیاهی موجود در سطح زمین، کاملاً خشک و مستعد آتش گرفتن می‌شوند. خشک‌سالی و خشک شدن این گیاهان را می‌توان یکی دیگر از عوامل ایجاد آتش‌سوزی جنگل‌ها دانست و در این میان یک اشتباه انسانی یا حتی وقوع رعد و برق امکان شروع شدن آتش‌سوزی را ایجاد می‌کند.
لازم به توضیح است که وقوع آتش‌سوزی‌های دوره‌ای به عنوان بخشی از اکوسیستم طبیعی جنگل‌ها محسوب می‌شود که هر 60 تا 100 سال رخ می‌دهد اما گرم شدن آب و هوای کره زمین موجب از بین رفتن این چرخه طبیعی شده است.
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که طی 50 سال گذشته به طور متوسط دمای عمومی جهان افزایش یافته است که در نتیجه میزان آتش‌سوزی در جنگل‌ها نیز با رشدی قابل توجه رو به رو بوده که برای مثال طبق مطالعات انجام شده در آمریکای شمالی، این تغییرات اقلیمی در مجموع باعث بیشتر شدن طول دوره آتش‌سوزی به مدت 4 روز در هر دهه شده است.
از سوی دیگر تداوم فصل گرما و آتش‌سوزی سبب افزایش احتمال خطر آتش‌سوزی‌های ناشی از رعد و برق می‌شوند که تغییر الگوی رعد و برق‌های رخ داده در یک منطقه نیز می‌تواند عامل دیگری برای شروع آتش‌سوزی محسوب شود.
در بسیاری از موارد مانند نمونه‌ای که اخیراً در ایران شاهد آن هستیم، افزایش آتش‌سوزی‌ها در پی بارش نسبتاً زیاد بهاری رخ می‌دهد. دلیل این موضوع رشد بیشتر علف‌ها و گیاهان کوچک و سپس خشک شدن آن‌ها در ماه‌های گرم خرداد و تیر بوده و به این ترتیب یک ماده طبیعی مستعد آتش‌سوزی سطح زمین را می‌پوشاند. این روند در بسیاری از مناطق جهان به جز ایران نیز دیده می‌شود و برای نمونه در آلاسکا طی این فرایند، ذوب شدن پیش از موعد برف‌ها و خشک شدن گیاهان سبب افزایش احتمال آتش‌سوزی می‌شوند. خزه‌های موسوم به خزه‌های اسپانیائی برای خشک شدن تنها به دو هفته زمان نیاز دارند و پس از خشک شدن به مانند یک سوخت اولیه مناسب برای تولید و توسعه آتش‌سوزی عمل می‌کنند.
در خاتمه باید به این مساله اشاره کنیم که همه ما در برابر طبیعت و محیط زیست مسوول هستیم و راهکارهای بسیار ساده‌ای مانند اجتناب از روشن کردن آتش در اماکن نامناسب و رها نکردن آتش خاموش نشده در طبیعت و البته عدم رها کردن زباله در محیط‌زیست می‌تواند از بروز بسیاری از آتش‌سوزی‌های طبیعی جلوگیری کند.
فراموش نکنیم که آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع طبیعی به دلیل دور بودن آن‌ها از مراکز شهری و امدادرسانی، به‌سرعت گسترش یافته و عدم وجود امکاناتی همچون بالگردهای آب پاش و نیروهای انسانی تربیت شده برای مواجهه با این پدیده، موجب ادامه دار شدن روند آتش‌سوزی می‌شود.
این موضوع از یک سو نیازمند فرهنگ‌سازی و ایجاد حس مسوولیت در شهروندان بوده و از سوی دیگر دولت باید نسبت به تمهیدات پیشگیرانه از بروز آتش‌سوزی و تهیه ملزومات و تجهیزات لازم برای مبارزه با آن اقدام کند.
گزارش: فاطمه کردی
No tags for this post.