کنترل مالاریا در ایران بدلیل داشتن یک سیستم بهداشتی موفق است

در چهارمین کنفرانس بین‌المللی واکسن‌های مالاریا (MVW 2016) که به میزبانی مرکز پزشکی دانشگاه لایدن هلند برگزار شد مقاله‌ای توسط محققان بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین انستیتو پاستور ایران ارئه شد. این موضوع بهانه ای شد  تا با دکتر نوید دین‌پرست جدید، عضو هیأت علمی بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین و مسئول انسکتاریوم ملی ایران، به گفتگو بنشینیم.

بخش مالاریا و ناقلین انستیتو پاستور از چه زمانی فعالیت خود را آغاز کرده است؟

اجازه بدهید اول از انستیتو پاستورایران شروع کنم که با سابقه‌ترین مرکز تحقیقات علم پزشکی غرب آسیاست. یک ساختار ارزشمند که برای ایفای نقشی نو، بزرگ، پاسخگو و پایدار و در راستای بهبود سلامت و بهداشت جامعه حدود 97 سال پیش راه‌اندازی شد. شکی نیست که با ساختارهای کوچک و بی‌دوام نمی توان کارهای بزرگ انجام داد و این چیزی است که ضرورت بودن موسساتی همچون انستیتو پاستور را بعنوان  Center of Excellence دو چندان می‌کند. ایجاد واحد تحقیقات مالاریا و ناقلین در داخل بخش بیوتکنولوژی انستیتو پاستور ایران در سال 1379 و تبدیل آن به بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین (Malaria and Vector Research Group:MVRG) در سال 1385 در همین راستا و جهت پاسخگویی به نیاز فراینده سیستم اجرایی کنترل مالاریا در کشور و منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت به تحقیقات پیشرفته تکمیلی مولکولی مالاریا بوده است. از آن تاریخ، بخش MVRG  به همراه دو بخش پزشکی مولکولی و بیوتکنولوژی پزشکی در قالب مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی فعالیت می‌نمایند که تاکنون چندین بار بعنوان مرکز تحقیقاتی برترکشور مورد تقدیر قرار گرفته است.

بعد از اخذ مدرک دکترای تخصصی از انگلیس و بازگشت به کشور، ابتدا خانم دکتر ذاکری (رئیس فعلی بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین) و سپس من، فعالیت خود را در بخش بیوتکنولوژی انستیتو پاستور آغاز کردیم. از آنجا که معتقد بودیم در شرایط موجود باید کار کرد و منتظر شرایط ایده‌آل نبود و برعکس باید آن شرایط و ساختار مطلوب آرمانی را ایجاد کرد، با کمک و همیاری مسئولین ذیربط برای راه‌اندازی ساختارهای مورد نیاز تحقیقات مالاریا بخصوص در زمینه تحقیقات همزمان مولکولی بر روی ناقلین و انگل‌های مالاریا اقدام شد که الان به سرمایه و الگوئی بی‌بدیل برای کشور و در سطح منطقه تبدیل شده است.

وظیفه اصلی این بخش چیست؟

ساختار اجرایی مدیریت مالاریا کشور، در مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر کشور و با مدیریت دکتر رئیسی فعالیت می‌نماید. بخش مالاریا و ناقلین انستیتو پاستور به عنوان آزمایشگاه رفرانس مولکولی مالاریا، بازوی تحقیقاتی این سیستم اجرائی محسوب شده و شواهد علمی مورد نیاز جنبه‌های مختلف (تشخیصی، مقاومت داروئی، همه‌گیری‌شناسی و …)  برنامه حذف مالاریا که از تعهدات جمهوری اسلامی در قبال سازمان جهانی بهداشت است، را ارائه می‌دهد.

طی بیش از 15 سال اخیر، اساتید این بخش به عنوان مشاورین و معتمدین مرکز مدیریت بیماری‌ها و سازمان جهانی بهداشت در جلسات هماهنگی، ارزیابی و طراحی برنامه‌های مرتبط با کنترل و حذف مالاریا در کشور و منطقه (سودان، مصر، افغانستان) شرکت کرده و با ارائه نظریات و توصیه‌های مستند به تحقیقات مولکولی انجام شده در بخش، شواهد علمی مورد نیاز را برای تصمیم‌گیری مسئولین ذیربط ملی و بین‌المللی فراهم کرده‌اند. این وجهه علمی و تاثیرگذاری مطالعات پیشرفته مولکولی MVRG به دفعات مورد تقدیر و حمایت مسئولین قرار گرفته است.

نکته مهم در روند راه‌اندازی و ادامه فعالیت‌های بخش مالاریا و ناقلین انستیتو پاستور، داشتن برنامه استراتژی نوشته شده و تعهد کلیه اعضا به اجرایی نمودن آن است. رئوس استراتژی بخش MVRG عبارتند از:

1. همکاری وهماهنگی با بخش سلامت در سطح ملی (وزارت بهداشت و واحدهای تابعه) و بین‌المللی ( (WHOو دیگر مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی در طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه کنترل، حذف و ریشه‌کنی مالاریا و دیگر بیماری‌های ناقل زاد
2. انجام تحقیقات پایه، کاربردی و عملیاتی با بکارگیری روش‌های نوین، ابداع و ابتکار مشتمل بر:

• شناسائی مولکولی پلاسمودیوم‌های عامل مالاریا و آنوفل‌های ناقل بیماری
• پایش مقاومت داروئی و حشره کش با استفاده از روشهای نوین
• مطالعات اپیدمیولوژی مولکولی جمعیت‌های پلاسمودیوم ویواکس و پلاسمودیوم فالسیپاروم و گونه‌های مختلف آنوفل در ایران، افغانستان، پاکستان، سودان، …
• بررسی تعاملات مولکولی میزبان انسانی با پلاسمودیوم و آنوفل
• توسعه واکسن مالاریا با تاکید بر واکسن‌هایی که باعث قطع سیکل انتقال مالاریا می‌شوند

با پایبندی به این استراتژی، بطور اختصاصی بر جنبه‌های مولکولی مالاریا متمرکز شده‌ایم و فعالیت‌هایمان را با برنامه کشوری حذف مالاریا هماهنگ کرده، از هدر رفتن انرژی، پول، وقت و سرمایه انسانی کشور جلوگیری بعمل آورده و با تولید دانش و ارتقای بومی تکنیک‌های مرتبط، ارزش افزوده و صرفه‌جوئی مالی ریالی و ارزی بسیاری ایجاد کرده‌ایم.

در مورد فعالیت‌های داخلی و بین‌المللی این بخش هم توضیح دهید.

فعالیت‌های بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین ابتدائا با 2 عضو هیات علمی و با در اختیار داشتن فضای کاری  2 میز آزمایشگاهی آغاز شد. اما با جذب 5 محقق جوان هیات علمی طی چند سال اخیر و با تلاش و همکاری تیمی، سازمانی و ملی، این فعالیت‌ها در 2 سایت انستیتو پاستور تهران (آزمایشگاه مرجع مولکولی مالاریا) و همچنین مجتمع تولیدی کرج (انسکتاریوم ملی) گسترش یافته، از سال 1392 با برقراری سیستم مدیریت کیفیت بر اساس استاندارد 15189ISIRI-ISO  از طرف آزمایشگاه مرجع سلامت، این بخش موفق به کسب عنوان «آزمایشگاه مرجع کشوری مولکولی مالاریا» شد و پس از آن نیز با کسب ISO-18001 ( ایمنی و بهداشت حرفه‌ای کارکنان) و ISO-13485 (تولید تجهیزات و وسایل پزشکی)، توانسته با رعایت استانداردهای بین‌المللی و ارتقا و بروز کردن روش‌ها و فعالیت‌ها، خدمات تخصصی به کلیه واحدهای مرتبط در وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و همچنین سازمان‌های بین‌المللی همچون WHO برای تحقیق و آموزش بیماری‌های ناقل‌زاد ارائه نماید

درحال حاضر تعداد موارد ابتلا به مالاریا در ایران زیر هزار نفر در سال و نرخ مرگ و میر نیز صفر است..

از مصادیق این فعالیت‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. چاپ نتایج تحقیقات بخش MVRG در قالب 82 مقاله در بهترین مجلات اکثرا بین‌المللی که آخرین مورد آن چاپ مقاله حاصل از همکاری بین‌المللی درمورد مقاومت داروئی انگل پلاسمودیوم فالسیپاروم به آرتمیزینین در مجله The New England Journal of Medicine (NEJM) بوده است.
2. ثبت 8 پتنت (ثبت اختراع) داخلی و خارجی
3. تربیت بیش از 80 دانشجوی فوق لیسانس و دکترای تخصصی
4. آموزش عملی و تئوری آخرین یافته‌های مالاریا به تعداد زیادی از دانشجویان، محققین و همکاران برنامه کنترل مالاریای کشور در استان‌های مختلف
5. آموزش و انتقال تکنولوژی مطالعات مولکولی مالاریا به دانشجویان، پرسنل بهداشتی و محققین دیگر کشورها همچون پاکستان، افغانستان، عراق، سودان، و دیگر کشورهای منطقه WHO/EMRO
6. برگزاری کارگاه‌های عملی ارزیابی نتایج همکاری‌های مشترک منطقه‌ای و بین‌المللی
7. آموزش راه‌اندازی روش‌های نوین مورد نیاز کنترل و حذف مالاریا در کشور
8. شرکت و دادن مشاوره در نشست‌های منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت
9. همکاری تحقیقاتی آزمایشگاهی-میدانی با 23 مرکز ملی و بین‌المللی از جمله مجموعه‌ای از انستیتو پاستورهای جهان (بخش‌های مختلف پاستور پاریس، ماداگاسکار، کامبوج، …) در قالب شبکه انستیتو پاستورها وهمچنین شبکه مالاریای این کشورها، انستیتو کارولینسکا سوئد، اوزاکا ژاپن، انگلیس، کامرینو ایتالیا، مونت پلیه، موزه ملی پاریس، دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، معاونت‌های بهداشتی و مراکز بهداشتی درمانی مناطق مختلف 
10. راه‌اندازی انسکتاریوم ملی ایران (محل پرورش ناقلین) که یکی از مجموعه‌های بخش مالاریا و ناقلین محسوب می‌شود و به گفته کارشناسان سازمان جهانی بهداشت و محققین برجسته ملی و بین‌المللی در کل منطقه EMRO بی‌همتا بوده و پژوهش‌های کاربردی در آن انجام می‌شود.

وضعیت کنترل مالاریا در ایران در چه مرحله‌ای قرار دارد؟ برنامه کشوری حذف مالاریا از چه زمانی آغاز شده است؟

در ایران دو نوع گونه غالب انگل مالاریا داریم: پلاسمودیوم فالسیپاروم(Plasmodium falciparum)  و پلاسمودیوم ویواکس (Plasmodium vivax). بیش از 90 درصد موارد مالاریا از مناطق مالاریا‌خیز جنوب و جنوب شرق کشور گزارش می‌شود که بیشتر موارد ناشی از آلودگی به گونه پلاسمودیوم ویواکس می‌باشند و درحال حاضر تعداد موارد ابتلا به مالاریا در ایران زیر هزار نفر در سال و نرخ مرگ و میر نیز صفر است.

در ایران یک سیستم بهداشتی بسیار موفق داریم که از سالها قبل تا دورترین نقاط کشور گسترش یافته و در این مناطق می‌توانید مراکز بهداشتی-درمانی شهری و روستائی مجهز به آزمایشگاه‌های مرتبط با تشخیص بیماری‌های حاد و عفونی مثل سل و مالاریا و موارد دیگر را مشاهده کنید.

در مناطق اندمیک مالاریای ایران در حد یک بخش یا روستا، آزمایشگاه میکروسکوپی مالاریا داریم. پزشکان، بهورزها و پرسنل بهداشتی این مراکز درمانی در دوره‌های بازآموزی و کارگاههای تخصصی شرکت کرده و اطلاعات روزآمد شده توسط مسئولین اجرائی، اساتید و محققین در اختیار آنان قرار می‌گیرد.

اما، شورای عالی امنیت غذائی و سلامت در سال 1389 برنامه استراتژیک ملی حذف مالاریا در ایران با هدف قطع انتقال محلی مالاریا تا سال 1404 را تصویب کرد. کاهش چشمگیری در بروز موارد و دامنه انتقال مالاریا از 97000 در سال 1370 به 16000 مورد در سال 1386 و کاهش گسترده تا مرز 1251 مورد در سال 1393 روند موفقیت برنامه استراتژیک را تضمین کرد. این در حالی است که بیش از 70 درصد موارد در سال 1393 مربوط به مالاریای وارده از کشورهای همسایه پاکستان و افغانستان بوده است. از دلایل آن می‌تواند ارتقای روش‌های اجرائی برنامه استراتژیک حذف مالاریا باشد که عبارتند از: شناسائی فعال موارد مالاریا، مدیریت موارد ابتلا، تشخیص سریع، درمان بموقع و موثر، درمان ترکیبی آرتمیزینین (ACT)، سمپاشی ابقائی اماکن داخلی، در اختیار قرار دادن مجانی پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش، لاروکشی (میکروبی) و ارتقای ظرفیت‌های تشخیصی (میکروسکوپی و تست‌های تشخیص سریع) در مراکز بهداشتی درمانی شهری و روستائی.

با عنایت به جابجایی فعال جمعیت بین ایران-افغانستان و پاکستان، فون مشترک انگل و ناقل و بالاخره شرایط مشابه اقتصادی-اجتماعی مردم بومی این مناطق، به نظر می‌رسد که مجموعه این روش‌ها می‌تواند موجب نگهداری شرایط حذف مالاریا شده و یا از بازگشت مجدد انتقال مالاریا جلوگیری نماید.  

ایران در مرحله حذف مالاریا قرار دارد. افغانستان در اواخر مرحله کنترل وپیش حذف و پاکستان در مرحله کنترل قرار دارد. سه کشور همسایه در 3 مرحله مختلف قرار دارند، چراکه ساختار و ظرفیت‌های سیستم بهداشتی و درمانی این کشورها باهم متفاوت هستند.

باید متذکر شوم که ایران تلاش دارد با ارتقای همکاری‌های بین مرزی با پاکستان و افغانستان از طریق بکارگیری سیستم‌های پیش اخطاری وطرح آمادگی در برابر طغیان اپیدمی‌ها با افزایش آموزش میکروسکوپیست‌ها، تیم‌های متحرک مالاریا در مناطق روستائی و داوطلبان مردمی به اهداف استراتژی حذف مالاریا تا سال 1404 دست یابد.

کنترل مالاریا یکی از اهداف توسعه هزاره (تا سال 2015) بود؛ افق برنامه سازمان بهداشت جهانی، کاهش 90 درصدی نرخ ابتلا تا سال 2030 میلادی است. این هدف تحت چه شرایطی محقق خواهد شد؟

بیماری‌های عفونی مثل مالاریا برعکس بیماری‌های غیرعفونی، ناقل دارند و خصلت‌شان به سمت همه‌گیری است. بیماری‌های ناقل‌زاد (vector borne disease) توسط ناقلینی همچون پشه، کک، کنه، شپش، ساس منتقل شده و خطرناک‌ترین بیماری‌ها از طاعون تا مالاریا را ایجاد می‌کنند. به همین دلیل، اکثر بیماری‌های ناقل‌زاد جزو اولویت‌های سازمان جهانی بهداشت هستند.

هر یک از 5 منطقه سازمان جهانی بهداشت استراتژی خاص خودش را دارد؛ مثلا استراتژی منطقه EMRO با استراتژی آفریقا و اروپا تفاوت دارد. این سازمان نیازمند تعامل و همکاری بیشتر با مسئولین کنترل مالاریا در کشورهای مختلف، مشارکت با محققان برای دریافت شواهد علمی، تعامل و آموزش پرسنل بهداشتی و افزایش آگاهی عمومی است. از همه مهمتر، باید حداقلی از سطح کیفی خدمات بهداشتی در کشورها یکسان‌سازی شود.

کاهش 90 درصدی نرخ ابتلا تا سال 2030 به شرطی عملی خواهد بود که این پیش‌فرض‌ها در آن دیده شده باشد:

• افزایش دانش و آگاهی ساکنان مناطق با شیوع بالا
• افزایش پیش آگاهی مسافران به این مناطق
• حداقلی از سطح کیفی خدمات بهداشت و درمان
• تمایل و سرمایه‌گذاری خود حکومت‌ها برای کنترل مالاریا
• کنترل روند مهاجرت و شرایط جنگ در کشورها

با همه این اقدامات به نظر می‌رسد که در هر منطقه حداقل یک مرکز Center of Excellence مثل انستیتو پاستور ایران باید مسئولیت تحقیق و توسعه تکنولوژیک تولید داروی جدید ضد مالاریایی و سم حشره‌کش کارآمد، پایش مقاومت به داروهای ضد مالاریایی درحال استفاده، پایش موارد بدون علامت عفونت، و بالاخره واکسن مالاریا را بعهده گرفته و با حمایت و همکاری ملی و بین‌المللی در راستای تحقق اهداف برنامه حذف و ریشه‌کنی مالاریا فعالیت نماید.

 

گفتگو: معصومه سوهانی

 

No tags for this post.