هلال ماه رمضان چطور دیده می‌شود؟

با این حال برای مردم همواره این سوال وجود دارد که با وجود پیشرفت های غیرقابل انکار علم و فناوری و قوی ترین تلسکوپ ها و نرم افزارهای محاسباتی، چرا هر سال در آغاز و پایان ماه رمضان موضوع رصد هلال ماه های رمضان و شوال به بحث روز تبدیل می شود؟ مگر دیدن یا ندیدن هلال ماه چقدر پیچیده است که هر سال برای تعیین روز آغاز ماه مبارک رمضان یا عید سعید فطر باید تا حوالی نیمه شب منتظر بمانیم؛ تا حدی که گاهی صبح روزی که قرار بود سی اُم رمضان باشد، ناگهان از رسانه ها خبر حلول عید سعید فطر اعلام می شود. آیا کشورهای اسلامی دیگر هم وضع مشابهی دارند؟ واقعیت این است که ماجرا به این سادگی نیست که در نگاه اول به نظر می رسد.
 

چرا دیدن هلال اول ماه دشوار است؟

کره ماه از دید ما که ساکن زمین هستیم، حدود هر 29.5 روز یکبار به دور زمین می چرخد. از آنجا که واحد تقویم «یک روز» است و امکان در نظر گرفتن نیم روز و چند ساعت و دقیقه به عنوان واحد تقویم وجود ندارد، از این رو در استخراج تقویم قمری همیشه ماه ها 29 و 30 روز در نظر گرفته می شود. حتی گاهی ممکن است دو تا سه ماه قمری 29 یا 30 روزه به صورت متوالی پشت سر هم تکرار شود.

منجمان و دیگر علاقه مندان بحث رؤیت هلال برای تعیین روز اول ماه همواره در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری برای رؤیت هلال اقدام می کنند. به این ترتیب اگر هلال ماه دیده شود، فردا روز اول ماه قمری بعد خواهد بود و اگر هلال دیده نشود، فردا روز سی اُم ماه قمری و پس فردا تحت هر شرایطی اولین روز ماه قمری بعد خواهد بود؛ حتی اگر هلال ماه در شب سی اُم هم رؤیت نشود به هر حال پس فردا روز اول ماه قمری بعد است و ماه 31 روزه نمی شود؛ زیرا طول روزهای ماه قمری فقط می تواند 29 یا 30 روز باشد و ماه 31 روزه در تقویم قمری تعریف نشده است.

هلال ماه با توجه به موقعیت ماه در مدار زمین از حیث دوری و نزدیکی، جدایی زاویه ای از خورشید، زاویه مدار ماه در لحظه غروب خورشید با افق، ضخامت هلال ماه و چند شاخصه دیگر در ابتدای هر ماه قمری شرایط متفاوتی برای رصد دارد. از این رو گاهی هلال اول یک ماه به آسانی با چشم غیرمسلح رؤیت می شود، در حالی که ممکن است هلال اول ماه دیگر به باریکی مو از پشت تلسکوپ های قوی به دشواری قابل تشخیص باشد. حتی گاهی ممکن است هلال ماه در ابتدای ماه قمری آن قدر نازک و به خورشید نزدیک باشد که با تلسکوپ نیز نتوان آن را در شامگاه روز بیست و نهم ماه قمری رصد کرد و به این ترتیب ماه قمری 30 روزه شود.

تلاش منجمان برای دیدن باریک ترین هلال ماه

با گسترش مرزهای تمدن اسلامی بویژه از قرن سوم و چهارم هجری تا امروز دانشمندان مسلمانی مانند بَتّانی، خازنی، کوشیار گیلانی، خواجه نصیرالدین طوسی و ده ها منجم دیگر همواره در پی ارائه ضوابطی برای رؤیت پذیر یا رؤیت ناپذیر بودن هلال جوان ماه های قمری بوده اند. هدف این بوده که بتوانند پیشاپیش تقویم هجری قمری را با دقت قابل قبولی استخراج کرده و در اختیار مردم و حکومت به منظور برنامه ریزی امور روزمره قرار دهند. آنها پس از سال ها رصد با چشم غیرمسلح و با بهره گیری از محاسبات نجوم کروی و ابزارهای نجوم قدیمی در شرایط گوناگون جوی، ضوابط و معیارهایی برای دیده شدن یا دیده نشدن (رؤیت پذیری) هلال ماه جوان در شامگاه بیست و نهم ماه قمری ابداع و ارائه کرده بودند. این در حالی است که این معیارها بر اساس رصد با چشم غیرمسلح تعریف شده و در سال های اخیر با در اختیار گرفتن دوربین های دوچشمی و تلسکوپ ها امکان رصد هلال های باریک تر نیز نسبت به گذشته مهیا شده است؛ بحث تلاش برای رصد باریک ترین و نزدیک ترین هلال ماه به خورشید موضوعی نیست که صرفا به منجمان مسلمان اختصاص داشته باشد؛ صدها و بلکه هزاران رصدگر علاقه مند در سراسر جهان پس از دیدن یا ندیدن هلال جوان ماه های قمری گزارش رصدهایشان را به مراکز علمی بین المللی گزارش می کنند. از این رو امروزه شرایط با دوران گذشته که دانشمندان به تنهایی و با استفاده از ابزارهای نجومی و زاویه سنجی قدیمی با چشم غیرمسلح رصد می کردند، بکلی متفاوت است.

اکنون تلسکوپ های قوی وجود دارند که با بهره گیری از سامانه موقعیت یاب جی پی اس و همین طور نرم افزارهای دقیق می توانند موقعیت هلال ماه را در روز با دقت نشانه روی کنند. در اینجا کافی است یک رصدگر باتجربه از پشت چشمی تلسکوپ با استفاده از دانش و تجربه اش هلال ماه را در پس زمینه روشن آسمان تشخیص دهد و به این ترتیب بحث «رؤیت هلال ماه در روز» مطرح شده است؛ موضوعی که اساسا در گذشته مطرح نبود و همواره منجمان برای رؤیت هلال اول ماه در شامگاه با چشم غیرمسلح اقدام به رصد می کردند. حتی هنوز هم بسیاری از استادان فن، رصد هلال در روز را مردود می دانند و این از بحث هایی است که در محافل دانشگاهی و حوزوی مطرح است.

کیفیت کار رصدگران هلال ماه در چه حدی است؟

آنچه مسلم است این که هیچ گاه در تاریخ نجوم، فرآیند علمی مشخص کردن رؤیت پذیری یا رؤیت ناپذیری هلال اول ماه های قمری با دقتی که این روزها انجام می شود، ممکن نبوده است. حجم داده های ثبت شده در این حوزه در سال های اخیر به قدری متنوع و عظیم است که نرم افزارها و الگوریتم های مختلفی برای پیش بینی رؤیت پذیری هلال ماه ارائه شده است. به این ترتیب بیشتر اوقات منجمان نسبت به دیده شدن یا نشدن هلال هایی که برای رصد آنها اقدام می کنند، مطمئن هستند. با این حال بنا به تکلیف شرعی و همین طور با ارتقای ابزارها و آزمودن شرایط رصد در مکانی با رطوبت یا غبار کمتر یا بیشتر، بخت خود را برای تغییر دادن معیارهای پذیرفته شده برای رؤیت پذیری هلال ماه می آزمایند. گاهی با استفاده از تکنیکی جدید هلالی رؤیت می شود که پیش از آن منجمان رؤیت پذیر بودن آن را غیرممکن می دانستند یا در اعلام وضع دیده شدنش تردید داشتند.

در سال های اخیر بحث عکاسی از هلال ماه نیز بسیار جدی شده است. طوری که گاهی هلال ماه در خلال عکاسی از پشت تلسکوپ با استفاده از فنون پردازش تصویر آشکار می شود؛ در حالی که در عمل رؤیت آن هلال با چشم از پشت چشمی تلسکوپ ممکن نیست.

در بحث تلاش برای رؤیت هلال اول ماه نیز مانند دیگر حوزه های علمی در سال های اخیر به قدری داده های گوناگون گزارش و ثبت شده و آن قدر تنوع و دقت نرم افزارها و الگوریتم های حسابگر شاخصه های رصد ماه بالا رفته است که با دقت خوبی می توان نقشه جهان را خط کشی کرد و گفت بر اساس تجارب و اطلاعات قبلی انتظار داریم در چه مناطقی هلال ماه با چشم غیرمسلح یا دوربین دوچشمی یا تلسکوپ رؤیت شود یا خیر و حتی جزئیاتی از چگونگی دیده شدن ماه از پشت چشمی تلسکوپ هم داشته باشیم.

نباید فراموش کرد آنچه امکان رؤیت یک هلال را فراهم می کند فقط به پارامترهای نجومی بستگی ندارد. این که چقدر آسمان ابری باشد، چقدر غبار و رطوبت در زمان رصد وجود داشته باشد، این که در جایی که ماه قرار است رؤیت شود، آسمان چقدر از نور شفق شامگاهی روشن است یا چقدر آلودگی نوری در رصدگاه وجود دارد، ابزار رصدی تا چه حد با دقت تنظیم شده است، چه تجهیزاتی برای رصد استفاده می شود و از همه مهم تر رصدگری که پشت تلسکوپ است چقدر در رصد هلال ماه تبحر و تجربه دارد، همگی از مهم ترین عواملی است که ممکن است به رصد هلال هایی منجر شود که تا پیش از این رصد آنها غیرممکن دانسته می شد و به این ترتیب معادلات منجمان به هم بخورد و داده ها به روز شود.

البته در بیشتر موارد وقایع طبق پیش بینی های پیشین جلو می رود و بر داده های قبلی مهر تائید می خورد. به همین علت بویژه در دو سه سال اخیر شروع و پایان ماه مبارک رمضان مطابق با آنچه در تقویم رسمی درج شده بود، اتفاق افتاده است. به واسطه وجود چنین متغیرهایی است که رصد هلال ماه در ابتدای هر ماه قمری کاری جذاب، پرهیجان و البته پویا جلوه می کند.

اختلاف کشورهای اسلامی در شروع و پایان ماه های قمری ناشی از چیست؟

در کشورهای اسلامی برای تعیین شروع و پایان ماه قمری قوانین مختلفی وجود دارد. به همین علت است که برخلاف تصور رایج در بین مردم، لزوما فردای روزی که در عربستان عید سعید فطر اعلام می شود، در ایران ممکن است مراجع عید فطر را اعلام نکنند. طوری که ممکن است حتی دو روز میان زمان اعلام عید در ایران و عربستان اختلاف وجود داشته باشد یا در هر دو کشور یک روز به عنوان عید فطر اعلام شود. این ماجرا نه ربطی به مسائل سیاسی دارد و نه روش محاسبات نجومی در ایران و عربستان با یکدیگر متفاوت است. آغاز و پایان ماه قمری در عربستان سعودی هرچند به صورت سنتی بر اساس رؤیت هلال انجام می شود، اما اعلام رؤیت هلال از طرف مردم عادی و رصدگران بعضا ناآشنا با فن رؤیت هلال و عمدتا با تکیه بر رصد با چشم غیرمسلح در مواردی موجب اعلام اشتباه آغاز برخی ماه های قمری در این کشور شده است که اسناد موجود در این زمینه کم نیست. جالب اینجاست که بیشتر کشورهای اسلامی نیز در اعلام آغاز و پایان ماه قمری از عربستان به عنوان کشوری که قبله گاه جهان اسلام را در خود جای داده پیروی می کنند؛ فارغ از این که آیا در محدوده سرزمینی کشورشان اصولا هلال ماه رؤیت پذیر است یا خیر. به این ترتیب هر روزی که عربستان برای شروع و پایان ماه رمضان و عید فطر اعلام کند، آنها نیز عینا همان روز را اعلام می کنند؛ از اردن و افغانستان گرفته تا مالزی و اندونزی این گونه عمل می کنند.

در این میان برخی کشورهای اسلامی مثل لیبی، قاعده مخصوص به خود را در آغاز و پایان ماه های قمری در نظر گرفته اند. به این ترتیب که در محاسبات نجومی به زمان لحظه مقارنه خورشید و ماه (New Moon) توجه می کنند. این زمانی است که در آغاز هر ماه قمری، مراکز سه کره خورشید و ماه و زمین هر سه روی یک صفحه واقع شده و تقریبا هم راستا می شوند. به این ترتیب دور جدید چرخش ماه به گرد زمین پس از آن محاسبه می شود. در کشور لیبی و در زمان زمامداری معمر قذافی، قاعده این بود که اگر لحظه مقارنه ماه و خورشید پیش از طلوع خورشید رخ می داد، آن روز اول ماه قمری بود و اگر بعد از طلوع خورشید مقارنه انجام می شد، فردای آن روز، اول ماه قمری بود. حالا باید دید پس از پایان حکومت قذافی و در شرایطی که امسال تروریست های داعش بر بخش هایی از این کشور سلطه پیدا کرده اند، آیا به همین قاعده عمل خواهد شد یا شاهد بدعت جدیدی از سوی آنها خواهیم بود!

قاعده ایران در شروع و پایان ماه های قمری

در ایران اسلامی که مذهب رسمی شیعه جعفری اثنی عشری مبنای قانونگذاری در کشور بوده و اساس آن برگرفته از قرآن کریم و احادیث و روایات است، آغاز و پایان هر ماه قمری فقط با دیدن خود انسان یا شهادت دو مرد عادل که ماه را دیده باشند، قابل استناد است. در این بین بر اساس فتواهای مراجع عظام تقلید، «اطمینان» و در مواردی «یقین» به محاسبات منجمان نیز می تواند مورد استناد واقع شود که در این خصوص می توانید به بخش «راه های ثابت شدن اول ماه» در رساله های توضیح المسائل رجوع کنید.

از طرف دیگر با توجه به وضع رؤیت پذیری هلال ماه که تا حد زیادی به پارامترهای نجومی وابسته است، ممکن است شرایطی پیش بیاید که هلال در یک شامگاه همزمان در ایران و عربستان رؤیت پذیر باشد. گاهی نیز ممکن است شرایط به گونه ای باشد که یک هلال یک روز در عربستان و فردای آن روز در ایران رؤیت پذیر باشد. حتی ممکن است بدون در نظر گرفتن تکنیک رصد هلال ماه در روز با تلسکوپ، شرایط به گونه ای رقم بخورد که با دو روز تأخیر هلال ماه در شامگاه در ایران رؤیت شود.

در ایران مطابق با قواعد شرعی، باید با وجود محاسبات و پیش بینی های قابل اطمینان علمی که قرن هاست منجمان مسلمان انجام می دهند، مطمئن ترین راه برای تعیین آغاز و پایان ماه قمری انجام شود؛ به این ترتیب که برای رصد هلال ماه در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری اقدام عملی شود. البته در چند سال اخیر دیدن هلال ماه در روز نیز با تلسکوپ امکان پذیر شده است. در حال حاضر برای تسهیل و اطمینان بیشتر در رصد، بنا بر نظر اغلب فقها دیدن هلال ماه با استفاده از عینک و بنا بر نظر برخی مراجع رؤیت با دوربین دوچشمی و تلسکوپ در نور مرئی نیز بلامانع است؛ اینها مباحثی است که بیشتر کشورهای اسلامی که در مسائل شرعی با عربستان همداستان هستند، با دقتی که به لحاظ بهره گیری از تجهیزات فنی و علمی برای تعیین روز آغاز و پایان ماه قمری در ایران انجام می شود در ملاحظاتشان چندان مدنظر قرار نمی دهند.

چرا رؤیت هلال رمضان و شوال مهم است؟

بسیاری از مردم می پرسند چرا مساله رؤیت هلال بر سر ماه های رمضان و شوال بحرانی می شود و مگر در سایر ماه های قمری هلال ماه را رؤیت نمی کنند؟ البته که اقدام برای رؤیت هلال ماه از سوی رصدگران و نهادهای مسئول در هر ماه به طور منظم انجام می شود. لیکن اهمیت دوچندان رصد هلال اول ماه های رمضان و شوال از این روست که قصور در اعلام زمان آغاز ماه مبارک رمضان ممکن است باعث شود گروه بزرگی از مسلمانان که اکثریت قریب به اتفاق شان به اخبار دریافتی از رصدگران هلال ماه و مراجع عظام اطمینان کرده بودند، توفیق یک روز روزه داری را از دست بدهند و روزه شان قضا شود. موضوع مهم تر این است که اشتباه در تعیین روز اول ماه شوال ممکن است منجر به انجام کار حرام شود؛ حتما می دانید نیت برای گرفتن روزه در روز اول ماه شوال که مطابق با عید سعید فطر است، حرام است. از این رو هر گونه کوتاهی در انجام فرآیند صحیح رؤیت هلال ممکن است به انجام کار حرام در میان جمع بزرگی از مسلمانان شود و این مسئولیت بزرگی را بر دوش رصدگران هلال ماه قرار می دهد. به همین دلیل است که اگر انسان خود هلال ماه را نبیند، دو مرد عادل برای اثبات اول ماه باید شهادت بدهند. پس اهمیت رؤیت هلال ماه های رمضان و شوال فراتر از بحث تقویمی است.

سخن پایانی

صرف نظر از مباحث فقهی ثابت شدن اول ماه که بحثی تخصصی و خارج از تبحر نگارنده است، می توان رد پایی از حکمتی عمیق را در پس این حکم شرعی یافت: بهانه ای مذهبی برای تلاش همه مسلمانان به منظور دیدن هلال زیبا و افسونگر ماه در آغاز هر ماه قمری؛ گوشه ای از طبیعت در آسمان شب که شاید اگر از نظر شرعی مجبور نبودیم، در کشاکش گرفتاری های روزمره مان کمتر سر به آسمان بلند می کردیم و ماه و ستارگانی را می دیدیم که خداوند آنها را زینت بخش آسمان زمین قرار داده است. تلاش برای دیدن هلال ماه، یگانه قمر شگفت انگیز زمین، در طول تاریخ علم تعمق دانشمندان مسلمان در یافتن پاسخ بسیاری از مسائل مرتبط با خود را به دنبال داشته و سبب پیشرفت مسلمانان در نجوم، ریاضیات و جغرافیا شده است.

پیش بینی علمی رؤیت پذیری هلال ماه رمضان 1436 در پهنه ایران

شامگاه فردا چهارشنبه 27 خرداد، مطابق با 29 شعبان 1436 هجری قمری، رصدگران هلال ماه در سراسر ایران با ابزارهای گوناگون رصدی و حتی با چشم غیرمسلح برای دیدن هلال ماه رمضان اقدام می کنند.

سفید: امکان رؤیت با ابزار یا چشم وجود ندارد.

آبی: رؤیت ماه با استفاده از ابزار رصدی امکان پذیر است.

صورتی: امکان رؤیت هلال با چشم درصورت وجود شرایط ایده آل رصدی وجود دارد ولی استفاده از ابزار رصدی توصیه می شود.

زرد: هلال ماه به شرط داشتن افق مناسب با چشم رؤیت پذیر است.

سبز: هلال ماه به آسانی با چشم قابل مشاهده است.

طبق نقشه شماره یک، اولین نقاط روی زمین که امکان رؤیت هلال مبارک رمضان را با تلسکوپ خواهند داشت در شامگاه روز سه شنبه در اقیانوس آرام واقع است. سپس هلال در غروب روز چهارشنبه در کشورهای استرالیا و اندونزی با چشم غیرمسلح رؤیت پذیر خواهد بود.

 خطوط رؤیت پذیری هلال بر اساس معیارهای علمی مختلف در این نقشه رسم شده است. بر اساس این معیارها پیش بینی می شود در نواحی پایین هر خط قادر به رویت هلال با چشم غیرمسلح باشیم.

آنچه بر اساس اطلاعات قبلی و با استفاده از نرم افزارهای رؤیت هلال قابل محاسبه است این که در شامگاه چهارشنبه 27 خرداد به علت ارتفاع کم این هلال از افق پس از غروب خورشید و اختلاف زمانی کوتاهی که بین غروب خورشید و غروب هلال ماه وجود دارد، دیدن این هلال با چشم غیرمسلح در مناطق شمالی کشور بسیار دشوار است. بر اساس معیارهای مختلف رؤیت هلال و طبق نقشه شماره 2 می توان پیش بینی کرد که در نیمه جنوبی کشور امکان رؤیت هلال با ابزار رصدی شامل تلسکوپ و دوربین دوچشمی وجود دارد و در شرایط عالی جوی حتی احتمال رؤیت هلال با چشم غیرمسلح هم مطرح است.

در مجموع می توان پیش بینی کرد در نیمه جنوبی کشور امکان رؤیت هلال با چشم غیرمسلح و در نیمه شمالی کشور احتمال رؤیت با ابزار رصدی وجود دارد. بنابراین پیشاپیش می توان روز پنجشنبه 28 خرداد را اولین روز ماه مبارک رمضان دانست. با این حال این یک پیش بینی علمی است و باید منتظر دریافت گزارش های رصدی از رصدگران و اعلام نظر قطعی از طرف مراجع ذی صلاح باقی ماند.

منبع:جام جم آنلاین

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا