تفاوت شایعه و خبرجعلی مربوط به ظهورشان در جوامع است

شناخت جامع این پدیده که به ویژه پس از انتخابات سال 2016 آمریکا مورد توجه جدی رسانه ها و پژوهشگران قرار گرفته، برای تشخیص و مقابله با آن ضروری است. فهم تفاوت های این مفهوم خاص و سایر مفاهیم مشابهی که در فضای زبانی مرتبط با خبر و خبررسانی به کار می رود، می تواند برای شناخت مناسب خبر جعلی به ما کمک کند.

ازجمله قدیمی ترین واژه های این حوزه، «شایعه» است که در نگاه اول بسیار به مفهوم خبر جعلی نزدیک است. بنابراین در صورت ارائه تبیینی روشن از تفاوت این دو مفهوم، می توان معنای دقیق تری از «خبر جعلی» بیان کرد.

با یک بررسی دقیق می توان به این نتیجه رسید که مهمترین تفاوت شایعه و خبر جعلی مربوط به ظهور و بروز شایعه در جامعه شفاهی و ظهور بروز خبر جعلی در جامعی شبکه ای است. ضمن اینکه، میتوان خبرجعلی را در بستر جامعه شبکه ای در سه ویژگی «تولیدکنندگی»، «ماهیت محتوا» و «ویژگی های کاربران» متفاوت از شایعه دانست.

امروزه حجم قابل توجهی از وقت ما صرف تعاملات آنلاین از طریق پلتفرم های رسانه های اجتماعی می شود. همین موضوع سبب افزایش تمایل مردم به استفاده از اخبار از رسانه های اجتماعی نسبت به رسانه های جمعی شده است. به عبارت دیگر رسانه های اجتماعی به یک ابزار مهم برای کسب آگاهی از آخرین تحولات و رویدادهای جهان پیرامون تبدیل شده است.

دلایل این تغییر در انتخاب مردم، ویژگی های ذاتی رسانه های اجتماعی است. به بیان دیگر، رسانه های اجتماعی در مقایسه با رسانه های خبری جمعی نظیر روزنامه، رادیو و تلویزیون ارزانتر و دردسترس تر هستند. ضمن اینکه، به اشتراک گذاری، نظر دادن و بحث کردن در مورد اخبار و مطالب با دوستان و سایر کاربران در رسانه های اجتماعی آسان تر از رسانه های جمعی است. همچنین امروزه رسانه های اجتماعی در تولید و انتشار اخبار، بهتر از تلویزیون عمل می کنند.

ناقلان شایعه چون در بستر جامعه شفاهی هستند، اغلب با شک و تردید شایعه را مطرح می کنند و اگر به زبان نیاورند از حالات چهره آنها می توان این موضوع را دریافت. حال آنکه نشردهندگان خبر جعلی به خاطر قرار گرفتن در جامعه شبکه ای، به گونه ای فزاینده روابط خود را در شبکه های رسانه ای سامان می دهند. شبکه هایی که به تدریج جایگزین شبکه های اجتماعی ارتباطات رودررو می شوند.

 باوجود مزایای یاد شده، کیفیت اخبار در این رسانه ها به مراتب کمتر از سازمان های خبری جمعی است. افزایش استفاده از رسانه های اجتماعی برای دریافت اطلاعات و اخبار، به دلیل خصوصیات بی نظیر آنها چون ارزان و آسانتر بودن تولید خبر در این رسانه ها، منجر به گسترش حجم زیادی از شایعات و ظهور پدیده ای به نام «خبر جعلی» شده است.

 نوظهور بودن این پدیده رسانه ای که به دلیل تبعات خطرناک آن برای جوامع، می توان از آن به عنوان یکی از مضرترین محصولات رسانه های اجتماعی یاد کرد. ضمن اینکه، ضعف شناختی موجود در محافل علمی و رسانه ای نسبت به آن، ضرورت بررسی جامع این پدیده و مقایسه با گونه های مشابه شناخته شده تر نظیر شایعه را آشکار می سازد.

فهم تفاوت های این مفهوم خاص و سایر مفاهیم مشابهی که در فضای زبانی مرتبط با خبر و خبررسانی به کار می رود، می تواند در شناخت مناسب خبر جعلی به ما کمک کند. ازجمله قدیمی ترین واژه های این حوزه، «شایعه» است که بسیار به مفهوم خبر جعلی نزدیک است. بنابراین در صورت ارائه تبیینی روشن از این تفاوت، می توان معنای دقیق تری از «خبر جعلی» را بیان کرد.

مهمترین تفاوت شایعه و خبر جعلی مربوط به ظهور و بروز شایعه در جامعه شفاهی و ظهور و بروز خبر جعلی در جامعه شبکه ای است. پژوهش ها در این حوزه سه مضمون سازمان یافته که تفاوت های اصلی خبر جعلی با شایعه را تشکیل می دهند را شامل «تفاوت خبر جعلی با شایعه در تولید»، «تفاوت خبرجعلی با شایعه در محتوا» و «تفاوت خبر جعلی با شایعه در مخاطب» دانسته اند.

به لحاظ تولید، خبر جعلی با شایعه تفاوت های قابل توجهی دارد. تولیدکننده خبر جعلی یک سازمان یا گروه های سازمان یافته است با این توضیح که این سازمان می تواند از دو نفر یا بیشتر تشکیل شده باشد، درحالی که تولیدکننده شایعه الزاما سازمان نیست و بیشتر مردم عادی، عموما بدون برنامه ریزی قبلی و درجامعه شفاهی تولیدکننده و منتشرکننده شایعه هستند.

علاوه بر آن، تولیدکنندگان خبر جعلی افرادی حرفه ای، کاردان و آگاه به بافت اجتماعی و سیاسی و پیشینه موضوعات، مبتنی برپژوهش های جدی، هستند ولی تولیدکننده یک شایعه الزاما فردی با این خصوصیات نیست و چه بسا هیچ دانش پایه یا آگاهی نسبت به پیشینه موضوعی که راجع به آن شایعه ای تولید کرده، نداشته باشد.

از دیگر نقاط تمایز این دو در تولید، آن است که قالب تولید خبر جعلی همان قالب مرسوم خبری است. علاوه بر این، خبر جعلی بیشتر به صورت عمدی تولید می شود اما تولید شایعه در اغلب موارد عمدی نیست. عامدانه بودن تولید خبر جعلی در راستای ایجاد جنگ روانی است، چیزی که شایعه در موارد متعددی در پی آن نیست و از صحبت های روزمره افراد و به صورت ناخودآگاه ناشی می شود.

مضمون تفاوت در محتوا از دیگر مضامین سازمان یافته تفاوت خبر جعلی با شایعه از منظر کارشناسان است. هسته اصلی شایعات تا حد زیادی واقعیت دارد و شاخ و برگ و تفاسیر اطراف هسته حقیقت است که اصل ماجرا را دچار تحریف می کند، اما هسته اصلی خبر جعلی، ساختگی است.

مبدأ شکل گیری شایعه، شنیده هاست. به همین دلیل منبع شایعه همواره کمرنگ و مبهم است. این در حالی است که بعضا در خبرجعلی فعل یا گفته ای را به یک شخصیت خاص نسبت می دهند یا منبع خبری را جعل می کنند.

از دیگر تفاوت های مطرح شده در این بخش امکان تحریف در شایعه است، موضوعی که اساسا در خبرجعلی به دلیل قالب خبری آن وجود ندارد. به عبارت دیگر ممکن است نسخه نهایی یک شایعه با نسخه اولیه آن در طول زمان و بر اثر تسطیح، برجستگی و همانندسازی به کلی متفاوت شود حال آنکه یک خبر جعلی در طول زمان بدون تغییر در نسخه اولیه باقی می ماند.

البته این امکان وجود دارد که عده ای با تغییر قالب آن به شنیده ها، تحریفی را در مساله مدنظر یک خبر جعلی ایجاد کنند. به عبارت دیگر، درنهایت شایعه ممکن است درست، غلط و یا حل نشده باقی بماند ولی خبر جعلی به طورکلی غلط و کذب است. با استفاده از نظریه جنگ روانی نیز می توان عامدانه بودن خبر جعلی را برای تأثیرگذاری به لحاظ محتوایی تحلیل کرد. ازنظر اساتید و کارشناسان، تفاوت های دیگر خبر جعلی با شایعه را باید از حیث مخاطب بررسی کرد.

ناقلان شایعه چون در بستر جامعه شفاهی هستند، اغلب با شک و تردید شایعه را مطرح می کنند و اگر به زبان نیاورند از حالات چهره آنها می توان این موضوع را دریافت. حال آنکه نشردهندگان خبر جعلی به خاطر قرار گرفتن در جامعه شبکه ای، به گونه ای فزاینده روابط خود را در شبکه های رسانه ای سامان می دهند. شبکه هایی که به تدریج جایگزین شبکه های اجتماعی ارتباطات رودررو می شوند.

از این رو، بر اساس ویژگی های جامعه شبکه ای، کاربران، خبر جعلی را به دلیل شباهت آن با خبر واقعی و غفلتشان از جعلی بودن آن با قاطعیت بازنشر می دهند. عموما شایعات در جامعه شفاهی شکل می گیرند و از این طریق در برخی از موارد به رسانه ها راه پیدا می کنند.

یعنی حرکت شایعه از جامعه شفاهی به رسانه است ولی بستر شکل گیری خبر جعلی، جامعه شبکه ای است و از طریق شبکه های اجتماعی به جامعه راه می یابند. توفیق یک خبر جعلی در چرخش هر چه بیشتر آن در جامعه است.

*محمدحسین آزادی_پژوهشگر رسانه

No tags for this post.

نوشته های مشابه

یک دیدگاه

  1. واقعا چکار باید کرد هر روز خبرهای جعلی.فقط از منابع معتبری مثل سیناپرس میشه استفاده کرد.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا