وقف علمی: موتور محرک توسعه علم و فناوری

فرهنگ وقف پیش از دوران اسلام نیز در ایران وجود داشت؛ البته با نام و واژه ای متفاوت. فرد واقف هدایای خود را تا ابد برای نیتی که مد نظرش بود، در اختیار دیگران قرار می داد اما پس از ظهور اسلام در ایران بنا بر تاکید موکد دین مبین اسلام روی این موضوع ، فرهنگ وقف در کانال و مجرای هدفمند و سیستماتیک قرار گرفت.

یکی از مهمترین بحث های مطرح شده وقف در دین اسلام، وقف علمی است. ائمه معصومین همواره روی 2 موضوع انفاق، وقف و انجام کار خیر و همچنین علم آموزی تاکید فراوانی داشتند.

نقطه تلاقی این دو موضوع با بررسی تمدن اسلامی وقف علمی است؛ موتور محرکی که باعث شکوفایی پیشرفت‌های علمی کشور شد. مثلا در دوره سلجوقی ها خواجه نصیر الدین طوسی بحث نظامیه ها را مطرح و اجرایی کرد. او وزیر دانشمند دوره سلجوقی و یک ایرانی بود. نظامی ها از جمله نظامیه های بغداد در آن دوران(قرن دوم و سوم هجری) آوازه بلندی داشت. آنها از کل سرزمین های اسلامی کسانی را که اموالی در بحث علم آموزی داشتند به نظامیه ها می آوردند.

یکی دیگر از مصادیق مهم وقف علمی( حبس یا اختصاص مالی در زمینه علمی و علم آموزی، پیشرفت علم و دانش)، تاسیس مجموعه علمی-آموزشی ربع رشیدی توسط خواجه رشید الدین فضل ا… همدانی است. این دانشمند بزرگ ایرانی حدود 700 سال پیش وزیر ایلخانان مغول بود. ربع رشیدی یک دانشگاه فوق مدرن آن دوران است که هم اکنون در بسیاری از زمینه‌ها از دانشگاه های برتر دنیا مانند هاروارد و اکسفورد و… پیشرفته تر است. این مجموعه  مجهز به خوابگاه، بیمارستان، دارالایتام و کتابخانه ای شامل مجموعه‌ای حجیم و عریض و طویلی از کتاب ها بود.

این کتابخانه در آن دوران مجهز به چند صد هزار جلد کتاب دست نویس بود. همچنین حدود 4 هزار علم آموز از اقصر نقاط کشور و سرزمین‌های اسلامی و 400 تا 500 استاد داشت. هزینه ساخت و تاسیس این مجموعه را شخصا خود خواجه رشید الدین تقبل کرده بود. او دور اندیشانه برای آینده پیش بینی هایی انجام داده بود که معروف ترین آنها وقف نامه ربع رشیدی است.

او برای ساخت این مجموعه تمام عواید و هزینه های روستاها، زمین های کشاورزی، باغ ها ، گله ها و مرغداری هایش را حساب کرده بود تا هر کدام صرف چه اموری شود. او هزینه های جاری، حقوق و مزایای کسانی که آنجا کار می کردند را مشخص کرده بود تا حقوق و معشیت این افراد از این موقوفات تامین شود. او همچنین برای علم آموزان این مجموعه نیز کمک هزینه های تحصیلی از موقوفات در نظر گرفته بود تا چند هزار علم آموزی این مجموعه غم معیشت و نان خودشان را نداشته باشند.

همچنین او موضوع های مختلف علمی را مشخص می کرد و دانشمندان نقاط مختلف جهان اسلام کتاب هایی با آن مضمون و دغدغه های علمی  تدوین و برای خواجه رشید الدین می فرستادند. حتی دانشمندان آندولس( اسپانیای کنونی) نیز کتابی نوشتند و تقدیم او کردند. خواجه رشید الدین نیز ما به ازای حق التحریر و تالیف این کتاب ها، هدایایی به این افراد می داد.

همچنین وقف علمی در دوران صفویه نیز بسیار برجسته وپر رنگ بود. در این دوران نیز تمدن ایرانی و اسلامی اوج می گیرد. اقتدار ما در این دوران  نیز به علت تاکید روی مساله علم و علم آموزی است. منابع مالی موقوفی نیز در این دوران صرف بحث علم آموزی و تربیت عالمان شده است؛ در این دوران هم مدارس علمی برپا شده بود. هزینه های جاری این مدارس نیز از محل موقوفات تامین می شد.

وقف علمی در سایر کشورها

وقف در انحصار دین و کشور خاصی نیست. وقف علمی در کشورهای غربی هم با عناوین مختلفی وجود دارد. مثلا درآمدها و عواید و هزینه‌های دانشگاه های غرب از ناحیه اعانه ها و آن چیزی که ما در فرهنگ مان به آن وقف می گوییم اداره می شود.

هم اکنون یکی از مهمترین منابع درآمدی دانشگاه هاروارد (یکی از برترین دانشگاه های دنیا و بزرگترین دانشگاه های آمریکا و بنیاد آموزش عالی آمریکای شمالی )، خود دانش آموختگان است. این دانش آموختگان در زمینه های مختلف در قالب وقف، اعانه و هدایا به منابع مالی این دانشگاه کمک می کنند. در اروپا نیز 32 هزار موسس موقوفه علمی وجود دارد. جایزه نوبل نیز یک بنیاد موقوفه است که توسط آلفرد نوبل تاسیس شده است.

او منابع مالی این بنیاد را در راستای پیشرفت، ترویج، توسعه و اعتلای علم در زمینه های مختلف مشخص کرده است. هر ساله افراد مختلف علمی از محل درآمدها و منابع این بنیاد هدایا و جوایزی دریافت می کنند. 14 نفر از برندگان نوبل تا سال 2014 از دانش آموختگان دانشگاه هاروارد هستند.  دانشگاه آکسفورد و کمبریج انگلستان نیز از منابع در آمد وقفی خود اداره می شود.

امروزه نیات خیر خواهانه در کشور بریتانیا، فقر زدایی، پیشرفت آموزش، پیشرفت دین، پیشرفت توسعه شهروندی و اجتماع، پیشرفت هنر، فرهنگ، میراث یا علوم، پیشرفت ورزش‌های آماتور، پیشرفت حقوق انسانی، حل تضادها، اتحاد یا ارتقای متوازن دینی و نژادی و برابری و تنوع، پیشرفت محافظت و بهبود محیطی، تسکین افراد نیازمند به خاطر سن، بیماری جسمی، ناتوانی، گرفتاری مالی یا سایر زبان ها، پیشرفت رفاه جانوران، پیشرفت سلامت یا نجات جان انسان ها، ارتقای کارایی نیروهای مسلح سلطنتی یا کارایی سرویس های پلیس، آتش نشانی یا عملیات نجات و آمبولانس است.

در این بین چهار درصد از فعالیت‌های خیرخوانانه کشور بریتانیا به موضوع آموزش و هشت درصد به موضوع تحقیقات پزشکی اختصاص داده شده است. از مجموع فعالیت های خیرخواهانه در بخش های مختلف 12 درصد صرف فعالیت‌های آموزشی می شود که در رتبه دوم فعالیت های خیرخواهانه قرار دارد.

همچنین امروزه نیات خیرخواهانه کشور آمریکا به امور سلامت( سیزده درصد)، محیط زیست و حیوانات( 4.5 درصد)، آموزش( 17.1) و هنر، فرهنگ و علوم انسانی( 9.9 درصد)، مذهب( 6.1 درصد) و منافع عمومی و اجتماعی( 11.6 درصد) و امور خارجی و بین المللی( 2.1 درصد) و خدمات انسانی( 35.5 درصد) اختصاص دارد. سه بخش کلی از این نیات در زمینه علم و آموزش فعالیت می کنند که از مالیات هم معاف می شود. این سه دسته عبارتند از سازمان های آموزشی، سازمان های علمی و سازمان های خیریه.

ضرورت وقف علمی در عصر حاضر ایران

امروزه در سایه رشد علمی ایران اسلامی، فناوری های نوظهور از قبیل فناوری های هسته ای و سایر مقوله های علمی، پژوهشی و نخبگان علمی جزء اولویت ها قرار گرفته اند. در حوزه وقف هم موضوع ها و زمینه هایی نویی مطرح می شود که باید نیات واقفان به سمت آن جهت داده شود.

اینکه مردم دریابند، امروز کشور به تولید علم، توسعه فناوری و اشتغال مولد و دانش بنیان نیاز دارد و اقتدار ملی، توسعه سیاسی و اقتصادی کشور در گرو نهادهای اجتماعی است که در حوزه توسعه فناوری به صورت مردم نهاد عمل کنند، نیازمند ترویج و فرهنگ سازی است.

تاکنون موقوفات زیادی وجود دارد که عواید حاصل از آن در حوزه های علمی هزینه شده است که بیشتر در حوزه آموزش و حمایت از تحصیل دانش آموزان و دانشجویان بوده است اما با تغییر شرایط و مسایل روز جامعه نیاز هدایت موقوفات به سمت پژوهش و تولید ثروت به صورتی ضرورتی اجتناب ناپذیر احساس می شود.

وابستگی به درآمدهای حاصل از اقتصاد تک ‌محصولی و صادرات نفت خام، ضعف نظام بانک‌داری، پولی و سیستم ارزی کشور، بوروکراسی عریض و طویل دولتی، فضای کسب ‌وکار و بیکاری تحصیل‌‌کرده‌‌‌ها، عدم توجه به سرمایه‌‌‌های اجتماعی و سرمایه‌‌‌های نمادین در کشور از جمله معضلاتی است که چگونگی رفع آن ها را می توان در اقتصاد مقاومتی جستجو کرد.

اقتصادی که بنا به فرمایشات مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، مردمی و دانش‌محور بوده و در آن رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال متناسب با ظرفیت نوآوری تحقق می‌یابد. در این مسیر به دست آوردن وجوه مورد نیاز برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوین، همیشه به‌عنوان یک چالش برای کارآفرینان مطرح بوده است به طوری که هم اکنون شکاف عمیقی بین دو بخش ایده و تولید ثروت از ایده ها در کشور ایجاد شده است. وقف، به‌عنوان یکی از موثرترین روش‌های انفاق، به عنوان صدقه جاریه و متکی به مردم، می تواند به عنوان ظرفیتی قدرتمند و در قالب وقف علم و فناوری کمک شایانی را به ارتقاء جایگاه علمی ایران و پاسخگویی به مساله فوق کند.

ضرورت نهادینه ساختن مجدد فرهنگ وقف علمی

پیش از نهادینه شدن یک سری الزام ها و مقدمات لازم است. این امر به راحتی در جامعه نهادینه نمی شود. در وهله اول باید این امر تبیین، ترویج و مسایل مختلف آن برای جامعه بررسی و به روز رسانی شود.

مصادیق درخشان گذشته نیز باید به صورت گفتمان تعریف و تبیین شود. منابع مالی هم باید به این سمت و سو کانالیزه شوند؛ یکی از مولفه ها و عوامل مهم شکوفایی تمدن ایرانی – اسلامی و زیر ساخت ها واقتدارهای علمی در دوران گذشته، شیفت شدن منابع مالی در قالب و کانال وقف علمی در حوزه علم بوده است. هم اکنون با توجه به شرایط کنونی کشور باید این امر در کشورمان احیا شود.

این احیای فرهنگ وقف علمی می تواند به احیا و شکوفایی مجدد تمدن ایرانی- اسلامی و هدف غایی نظام جمهوری اسلامی ایران در قالب اسناد بالا دستی، برنامه های 5 ساله توسعه و سند چشم انداز20 ساله و سند 1404 کمک کند. یکی از مهمترین الزام های این امر کسب اقتدار علمی است. ما باید به لحاظ علمی کشور مقتدری در زمینه های مختلف( نه فقط زمینه خاص) شویم. اقتدار علمی با حرف و شعار حاصل نمی شود.

یکی از مهمترین الزام های اقتدار علمی، احیا فرهنگ وقف علمی است؛ البته با در نظر گرفتن شرایط فعلی کشور و زمان حاضر، نمی توانیم قالب های گذشته را تجویز کنیم.

گزارش: بیتااکبری

 

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا