سرنوشت آثار تاریخی ایران در خارج از کشور
در روزهای اخیر اخبار متعددی مبنی بر بازگرداندن یک سردیس هخامنشی توسط رئیسجمهور ایران از نیویورک در خبرگزاریها منتشر شده است. بر این اساس یک نقش سرباز هخامنشی که حدود ۸۰ سال پیش به طور غیرقانونی توسط قاچاقچیان از کشور خارجشده و سر از حراجیهای بینالمللی آثار تاریخی در آورده بود، به دستور دادگاهی در ایالاتمتحده آمریکا و در پی پیگیریهای حقوقی دولت ایران، به کشور بازگردانده شد. به بهانه این موضوع، شرایط آثار تاریخی ایران که به صورت قانونی و غیرقانونی از کشور خارجشدهاند را بررسی میکنیم.
فرایند خروج میراث فرهنگی و هویت کشور اگر چه کند شده اما متوقف نشده و هنوز در گوشه و کنار این سرزمین افراد خائن و جنایتکاران فرهنگی با انجام حفاریهای غیرمجاز، علاوه بر آسیب به آثار باستانی و تاریخی، آثاری را به خارج از کشور انتقال داده و به فروش میرسانند که این موضوع در بیشتر موارد موجب از بین رفتن اطلاعات و شواهد ارزشمندی از تاریخی این سرزمین برای همیشه خواهد شد.
میراث فرهنگی کشور، بازتابدهنده هویت و پیشینه مردم آن کشور در طول تاریخ است و این میراث از نظر مادی قابل ارزشگذاری نبوده و به مانند امانتی ارزشمند است که باید آن را به آیندگان تحویل دهیم. در این میان وظیفه ما نهایت تلاش برای حفظ و صیانت از این میراث ارزشمند است.
متأسفانه در طول سدههای گذشته بر اثر عوامل مختلفی مانند بیکفایتی پادشاهان و بیاطلاعی و جهل عمومی مردم، شاهد به تاراج رفتن آثار تاریخی و هویت باستانی کشورمان توسط باستانشناسان و ماجراجویان غربی بودهایم. نقطه اوج این فاجعه را میتوان قراردادهای پادشاهان قاجار با گروههای باستانشناسان اروپا و به ویژه فرانسویها و انگلیسیها دانست که به آنها اختیار کاوش و استخراج آثار باستانی و خارج کردن آنها از ایران را در قبال مبالغی مشخص میداد. برای نمونه بر اساس قرارداد ناصرالدینشاه و گروه کاوش فرانسوی، اختیار حفاری و کاوش در آثار تاریخی ایران به فرانسویها اعطاشده و بر اساس این توافق، فلزات ارزشمند به ایران تعلق داشته و مابقی اشیا نیز تقسیم میشده است که البته بر اساس شواهد و مدارک مستند باقی مانده، این قانون هم هیچگاه به درستی اعمال نشده و معمولاً فرانسویها با پرداخت رشوه، وعدههای بزرگ یا اعطای مدال، بیشتر آثار را از آن خود میکردند.
بر اساس دست نوشتههای مادام دیولافوا میدانیم که وی و همسرش در سال ۱۸۸۶ میلادی به همراه ۳۲۷ صندوق از آثار باستانی ایران به وزن تقریبی ۵۰۰ تن از راه بندر بوشهر رهسپار پاریس شدند. متأسفانه این کاوشها را بیشتر میتوان نوعی تخریب و غارت آثار تاریخی دانست نه کاوش علمی و در بسیاری از مواقع این زوج فرانسوی که در قالب قانونی به سرقت آثار تاریخی ملت ایران مشغول بودند، به طور عامدانهای آثار باستانی باارزشی که امکان حمل آنها به فرانسه وجود نداشت را تخریب میکرد. مادام دیولافوا در کتاب خاطرات خود، ایران کلده و شوش مینویسد:
«دیروز گاو سنگی بزرگی را که در روزهای اخیر (در کاخ آپادانا واقع در شوش) پیدا شدهاست با تاسف تماشا میکردم، در حدود دوازده هزار کیلو وزن دارد! تکان دادن چنین تودهٔ عظیمی غیر ممکن است. بالاخره نتوانستم به خشم خود مسلط شوم، پتکی بدست گرفتم و بجان حیوان سنگی افتادم. ضرباتی وحشیانه به او زدم! سر ستون در نتیجه ضربات پتک مثل میوهٔ رسیده از هم شکافت..…»
این موضوع در کنار فرصتطلبی و خیانت برخی افراد سودجو و قاچاقچیان اموال فرهنگی و تاریخی که به طور غیرقانونی اقدام به حفاری غیرمجاز کرده و آثاری را به طور غیرقانونی در خارج از کشور به فروش میرسانند سبب شده تا امروزه شاهد حضور تعداد زیادی از آثار ارزشمند ایران در موزهها و گالری های خصوصی گوشه و کنار جهان باشیم. موضوعی که تبدیل به یکی از دغدغههای فرهنگی مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری کشور بوده و تلاشهای قانونی متعددی برای استرداد آنها انجام میشود.
ممکن است این سؤال در ذهن بسیاری از مردم به وجود بیاید که علیرغم وجود گالری ها و بخشهای مختلف مربوط به ایران در موزههای جهان، چرا هیچ اقدامی از سوی دولت برای بازگرداندن آنها انجام نمیشود؟ در پاسخ به این سؤال باید اذعان داشت که استرداد آثار تاریخی فقط در حوزه یونسکو بوده و آثاری که به طور غیرقانونی از کشور خارجشدهاند را در بر میگیرد. در حقیقت باید ایران بتواند به صورت حقوقی، خروج غیرقانونی این آثار از کشور را اثبات کند.
از دید کارشناسی و به طور کلی در گام نخست باید ارزیابیهایی را برای بازگرداندن آثار تاریخی در سطح جهانی انجام داده و آثار ایرانی موجود در موزهها و گالری های خصوصی را شناسایی و سپس به صورت موردی در مورد هر کدام موضوع خروج آن که به صورت قانونی بوده یا غیرقانونی، بررسی شود زیرا سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری به نمایندگی از مردم و دولت ایران تنها میتواند نسبت به آثاری ادعای مالکیت کند که به صورت غیرقانونی از کشور خارجشده و به فروش رفتهاند که برای اثبات این موضوع، نیازمند طلاعات پایه دربارهی آثار در سطح موزههای دنیا هستیم؛ باید در نظر داشت همان طور که در بالا توضیح دادیم، بسیاری از آثاری که در سطح موزههای دنیا از ایران به نمایش درآمدهاند بر اساس کاوشهای باستانشناسی و قوانین آن زمان از کشور خارجشدهاند.
بر اساس قوانین بینالمللی، متأسفانه مالکیت آثاری که به طور قانونی از کشور خارجشدهاند، با صاحبان جدید آنها است و فقط آثاری که به طور غیرقانونی و غیرمجاز از کشور خارج میشوند میتوانند پرونده قضایی داشته باشند.
قوانین بینالمللی و داخلی مرتبط با میراث فرهنگی
در رابطه با بحث آثار باستانی، سرقت و استرداد این آثار، تمامی کشورها باید به قوانین بینالمللی و کنوانسیونهای جهانی که معمولاً زیر نظر سازمان یونسکو هستند استناد کنند. بر اساس کنوانسیون موسسه بینالمللی یک نواخت سازی حقوق مرتبط با اشیای فرهنگی مسروقه یا غیرقانونی خارجشده از کشور مبدا در سال ۱۹۹۵ (یونیدرا)؛ کشورهای عضو کنوانسیون ۱۹۷۰، کنوانسیون تکمیلی ۱۹۹۵ را در خصوص تجارت غیرقانونی اموال فرهنگی – تاریخی و راههای مبازره با این پدیده در سطح بینالمللی در ۵ فصل به تصویب رساندند. در واقع این کنوانسیون مکمل کنوانسیون ۱۹۷۰ است. با استناد به مفاد کنوانسیون مذکور، در صورت انتقال غیرقانونی آثار تاریخی – فرهنگی کشورها، میتوان در مجامع بینالمللی نسبت به استرداد آثار اقدام کرد.
البته در این میان قوانین داخلی برخی کشورها و یا در برخی موارد احکام صادرشده از سوی دادگاههای داخلی کشورهایی که آثار تاریخی کشور ثالثی در آنها کشف میشود نیز میتواند در بازگرداندن این آثار موثر باشد. از سوی دیگر در قوانین داخلی ایران نیز تمهیداتی برای حفظ و صیانت از میراث فرهنگی تصویب شده است. برای نمونه ماده ۲۶ قانون مدنی ایران، قانون مصوب سال ۱۳۰۹ در مورد حفظ آثار ملی، قانون ثبت آثار ملی مصوب ۱۳۵۲، قوانین الحاق ایران به کنوانسیونهای ۱۹۵۴، ۱۹۷۰، ۱۹۷۲، ۱۹۹۵، ۲۰۰۱، ۲۰۰۳ یونسکو، اصل ۸۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ماده واحده راجع به جلوگیری از انجام حفاریهای غیرمجاز، موادی از قانون مجازات اسلامی، قانون تشکیل و قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی، قانون مجازات اخلال گران در نظام اقتصادی کشور، آییننامه حفاظت از میراث فرهنگی، آییننامه اموال فرهنگی، هنری و تاریخی نهادهای عمومی و دولتی، آییننامه مدیریت، ساماندهی، نظارت و حمایت از مالکان و دارندگان اموال فرهنگی – تاریخی منقول مجاز از مهمترین قوانین کشور در حوزه میراث فرهنگی محسوب میشوند.
از سوی دیگر باید پذیرفت که در صورت خروج آثار تاریخی و میراث فرهنگی از کشور، کنترل شرایط از حیطه مسئولان دولت ایران خارجشده و در بهترین حالت باید در یکی از دادگاههای بینالمللی دعوی حقوقی کرده و منتظر اعلام نظر آن دادگاه باشیم. در این میان تبصرهها و موارد استثنای مختلفی وجود دارند که میتواند به ضرر کشور دارنده آثار تاریخی باشد.
برای نمونه برخی از آثار ایرانی حاضر در موزههای مختلف دنیا، مانند مجموعهی ایرانی به نمایش در آمده در موزه لوور در شرایطی که در چارچوب قانون خارجشده باشند، یا نقش برجسته تخت جمشید که بر اساس قوانین مدت ۳۰ سال از خروج آن از کشور گذشته باشد را باید جزو آثاری دانست که نمیتوانیم ادعای برگرداندن آنها را به کشور داشته باشیم. به گفته کارشناسان حقوق بینالمللی تنها زمانی میتوانیم ادعای برگرداندن چنین آثاری به کشور را داشته باشیم که قانونی برای رد آن وجود داشته باشد.
باید به این موضوع نیز اشاره کرد که فرایند خروج میراث فرهنگی و هویت کشور اگر چه کند شده اما متوقف نشده و هنوز در گوشه و کنار این سرزمین افراد خائن و جنایتکاران فرهنگی با انجام حفاریهای غیرمجاز، علاوه بر آسیب به آثار باستانی و تاریخی، آثاری را به خارج از کشور انتقال داده و به فروش میرسانند که این موضوع در بیشتر موارد موجب از بین رفتن اطلاعات و شواهد ارزشمندی از تاریخی این سرزمین برای همیشه خواهد شد. در مجموع میتوان ادعا کرد که عدم آموزشهای لازم و آگاهیهای عمومی در خصوص اهمیت و جایگاه میراث فرهنگی، فقدان بانک اطلاعات جامع اموال منقول فرهنگی – تاریخی کشور و عدم تطبیق قوانین داخلی با بینالمللی از مهمترین چالشهایی است در زمینه حقوق میراث فرهنگی با آن رو به رو هستیم
.
نگاهی به برخی آثار ایرانی موجود در موزههای دنیا
غنای تاریخی و باستانی سرزمین ایران و عدم توجه به حفظ این آثار در طول تاریخ سبب شده تا امروزه شاهد حضور اشیا متعدد ایران در موزههای سایر کشورها باشیم. البته همه این آثار در پی حفاریهای غیرمجاز و یا قراردادهای قانونی از کشور خارج نشدهاند. در نظر داشته باشید که ایران کشوری با پیشینه تاریخی غنی است و در برخی از دوران تاریخی مانند عصر هخامنشی، وسعت ایران از بخشهای شرقی هندوستان تا مرزهای اروپای شرقی و شمال آفریقا بود که طبیعتاً ممکن است امروزه در این مناطق آثاری متعلق به تمدن ایران کشف شود. این گستردگی قلمرو جغرافیایی را در دوران ساسانی و یا حتی عصر صفوی نیز شاهد هستیم و نباید فراموش کنیم که تا دوران حکومت قاجار، قلمرو ایران بسیار وسیع تر از مرزهای امروزی آن بوده و کشورهای افغانستان، آذربایجان و تعدادی از کشورهای شمالی ایران در این دوره از کشور ما جدا شدند. حال بماند که برخی از این کشورهایی که حیات آنها به چند سده نیز نمیرسد از نظر هویت فرهنگی خود را جدا از ایران دانسته و نسبت به فرهنگ و تاریخ این سرزمین ادعای مالکیت دارند. برای درک بهتر این موضوع تنها در نظر داشته باشید که شهر تیسفون که در دوران حکومت اشکانیان و ساسانیان برای چند سده به عنوان پایتخت ایران محسوب میشد، امروزه در نزدیکی شهر بغداد در کشور عراق است!
موزه آرمیتاژ – سن پترزبورگ، روسیه
در این موزه مجموعههای بزرگی از آثار هنری اروپای غربی، روسیه و خاورمیانه وجود دارد که نقش ویژه ایران در میان آنها بسیار ملموس است. یکی از بخشهای مهم و باارزش این موزه، بخش فرهنگ و تمدن ایران که شامل اشیاء گران بها و باارزشی از تاریخ و یافتههای ویژه باستانشناسی در کشورمان است که به معرفی بخشی از تمدن، فرهنگ و گذشته ایران پرداخته و برای جهانیان به معرض نمایش میدهد. از جمله مشهورترین و مهمترین آثار متعلق به تمدن ایران در این موزه میتوان به تصویر فتحعلی شاه قاجار، تعدادی نقاشیهای مربوط به قرن نوزدهم میلادی، بشقاب نقرهای با تصویر شکار شیر توسط شاپور دوم ساسانی، عود سوز برنزی از قرن یازدهم به شکل حیوانی افسانهای، ظروفی از دوران ساسانی با نقش پادشاهان این سلسله از جمله بهرام گور و خسروپرویز اشاره کرد. از دیگر آثار بسیار ارزشمند و قابلتوجه در این موزه، فرش مشهور پازیریک است که متعلق به دوران هخامنشیان بوده و به عنوان قدیمیترین فرش جهان شناخته میشود.
آلمان
اگر میخواهید محراب زرین مسجد میدان کاشان را که یکی از ظریفترین محرابهای زرینفام بوده است ببینید باید کولهبار سفر به برلین را ببندید، چرا که این محراب در موزه بزرگ این شهر قرار دارد. ظروف قلم کاری و قلم زده ایران از دوره نهم تا دوازدهم هجری، کاشیهای قرون هفدهم و هجدهم و پارچههای دستدوز و زربافت ایران دوره صفوی و… در موزه پایتخت ژرمنهاست. همچنین قالی شاهعباسی که شهرت بینالمللی دارد و نیز قطعهای از بهترین پارچههای عهد ساسانی و مینیاتورهای بلوری ایرانی در موزه هنر کانشته و موزه گوته موجود است. در موزههای مردمشناسی هامبورگ و هانوفر و هایدلبرگ و موزه کستنر و فولکونگ هم میتوانید قطعات نفیس مفرغی، زربافتهای ساسانی، حجاریهای برنزی، سرامیکهای قرون اولیه و قلمدانها و جلدهای نقاشی شده ایرانی را ببینید.
موزه بریتانیا
گفته میشود بیش از سیزده هزار شی باستانی ایران در موزه بریتانیا قرار دارد. برای دیدن آثار باستانی ایران در این مجموعه باید چند گالری مختلف را بازدید کرد. بخش عمدهای از آثار بسیار ارزشمند ایرانی در اتاق شماره ۵۲ قرار داشته که به آثار ایران باستان و تمدنها و حکومتهای پیش از اسلام در آن پرداخته شده است. یکی از مهمترین و منحصربهفردترین آثار موجود در این مجموعه؛ منشور حقوق بشر است که توسط کورش بزرگ هخامنشی صادرشده و به عنوان نخستین قانون تضمینکننده حقوق بشر در سراسر جهان شناخته میشود. کورش کبیر پس از ورود به شهر باستانی بابل در سال ۵۳۸ قبل از میلاد برای آزادی ملل مختلف از اسارت، فرمانی صادر کرد که به موجب آن فرمان، بالغ بر چهل هزار نفر از قید اسارت بابلیان آزاد شدند و به وطن خود مراجعت کردند. متن بابلی فرمان مزبور که بیست و پنج قرن پیش صادرشده به سال ۱۸۷۹ میلادی در حفاری بابل کشف شد و اکنون در موزه بریتانیا در لندن نگهداری میشود. این فرمان از نظر اهمیت موضوع و تفویض حقوق اجتماعی و آزادی به ملل تابعه در آن عصر چنان حائز اهمیت است که در محافل حقوقدانان جهان به عنوان اولین منشور آزادی تلقی شده است.
فرمان مزبور بر سطح استوانهای از گل رس در ۴۵ سطر حک شده است. در این گالری همچنین آثار ارزشمند دیگری از دوران هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و البته تمدنهای پیش از هخامنشی نیز وجود دارد که بسیاری از آنها منحصربهفرد بوده و تنها در این موزه وجود دارند.
در گالری شماره ۳۴ نیز آثار تمدن اسلامی به نمایش گذاشته شده است که بسیاری از این آثار مربوط به فرهنگ و تمدن ایران اسلامی بوده و دارای ارزش هنری و تاریخی بسیاری هستند. البته در برخی دیگر از گالری های این موزه مانند گالری های مربوط به بینالنهرین، اسکندر و خاورمیانه نیز میتوان آثاری مرتبط بافرهنگ و هنر ایرانی را مشاهده کرد.
موزه لوور- پاریس – فرانسه
موزه مشهور لوور در شهر پاریس را میتوان از دیگر موزههای اروپا دانست که دارای بخش ویژه فرهنگ و تمدن ایران است. در این موزه اشیا متعددی از ایران به نمایش گذاشته میشود که بسیاری از آنها منحصربهفرد بوده و مشابه آن در کشور وجود ندارد. سر ستونهای سنگی عصر هخامنشی، آثار مربوط به مارلیک، تپه سیلک کاشان، آثار متعلق به تمدن ایلام (عیلام) در شوش؛ آپادانا و … از جمله این اشیا محسوب میشوند. از مهمترین آثار دوران هخامنشیان در موزه لوور باید به نقش یک شیر و گاو بالدار روی آجرهای لعابدار شوش و سر ستون گاو دو سر از قصر هخامنشیان در شوش اشاره کرد.
ایالاتمتحده آمریکا
شاید این موضوع را بتوان نوعی طنز تاریخی دانست که بخشی از آثار ارزشمند تمدن باستانی ۱۰ هزارساله ایران در موزههای کشوری در گوشه دیگر جهان قرار دارد که تاریخ تأسیس آن از چند سده تجاوز نمیکند. در موزه متروپولیتن برخی از مهمترین آثار ایرانی از جمله یک گاو نقرهای دوران پیش ایلامی (عیلام) نگهداری میشوند. یک نقش برجسته ارزشمند هخامنشی در موزه بوستون قرار داشته و از جمله دیگر آثار میتوان به یک سر ستون، ردیفی از شیرهای متعلق به تخت جمشید، سر ستون ایوان شمالی کاخ صد ستون، کتیبهای آجری از خشایارشا و بخشهایی از طاقچههای سنگی تخت جمشید دیده میشود. در این موزه همچنین تعداد زیادی از الواح گلی کشفشده در تخت جمشید قرار دارند که منحصربهفرد بوده و حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی از سیستم اداری و نحوه حکومت هخامنشیان است.
در گالری نلسون در کانزاس سیتی علاوه بر سر ستونهای سنگی و نقوش برجسته از دوران هخامنشی و ظروف مفرغ متعلق به لرستان و… آثار هنری دیگری از ایران موجود است. در موزه شهر دیترویت، بزرگترین شهر ایالت میشیگان نقش برجستهای مربوط به هخامنشیان موجود است. موزه سین سینتی آمریکا هم آثار متعددی از هنر ایران دارد. یکی از مهمترین آثار هنری ایران، یعنی «مجسمه نیم تنه شاپور دوم» که از گچ ساختهشده، در موزه تاریخ طبیعی شیکاگوی آمریکا قرار دارد. در موزه بروکلین هم شماری از آثار هنری ایران قدیم موجود است. مرکز فرهنگی ایالت مریلند در آمریکا، موزه هنر والترز و … نیز هر یک در خود آثاری بسیار ارزشمند از تاریخ و تمدن ایران را دارند که در این میان برخی موارد مانند محرابهای بزرگ و کامل که از سازه بنا جداشدهاند دیده میشود که اصلاً مشخص نیست در چه زمانی و به چه صورت از محل اصلی خود جداشده و سر از موزههای آمریکا در آوردهاند.
در این فهرست بلندبالا میتوان بسیاری از دیگر موزههای جهان از جمله موزه اتریش، موزه ژاپن و … را نیز اضافه کرد که هر یک در خود بخشی از تاریخ و تمدن ایران را قرار دادهاند.
دانشگاه شیکاگو
یکی از ارزشمندترین مجموعه آثار باستانی ایران که در کشورهای خارجی قرار دارد، چند هزار لوحه گلی هخامنشی، حاوی دادههای فراوان از نظام اقتصادی، اداری و اجتماعی آن دوران است که به روزگار داریوش اول نسبت داده شده است. این آثار طی حفاریهای باستانشناسی در سالهای ۱۹۳۳ و ۱۹۳۴ به سرپرستی «ارنست هرتسفلد» باستانشناس بزرگ دانشگاه شیکاگو، در باروی تخت جمشید کشف شد. پس از کشف این الواح، موسسه شرقشناسی دانشگاه شیکاگو، آنها را برای تحقیقات بیشتر در سال ۱۹۳۷ از ایران امانت گرفت.
بنا به گفته گیل اشتاین مدیر مرکز شرقشناسی دانشگاه شیکاگو از آنجا که تعدادی از این الواح هنگام انتقال به آمریکا خردشدهاند، تعیین تعداد دقیق آنها کار مشکلی است؛ اما تخمین زده میشود که حدود ۲۰۰۰ لوح کامل و تعداد زیادی خردههای الواح در اختیار دانشگاه شیکاگو باشد. این باستانشناس شیکاگویی همچنین در جایی دیگر در باره اهمیت این کتیبهها گفته است: «این لوح ها دنیای داخلی جهان هخامنشیان و جزئیاتی از زندگی روزمره مردم و نظام اداری هخامنشیان را برای ما بازگو می کنند. اطلاعاتی که در هیچ یک از الواح و کتیبههای بزرگ به چشم نمی خورد.»
بر اساس اطلاعات موجود، در سال ۱۳۱۶ این لوحها پس از شماره بندی کامل در ٥٠ صندوق قرارگرفته و راهی شیکاگو شدند. خط بهکاربرده شده در این کتیبهها، ایلامی است و لوحهای مورد بررسی متعلق به سالهای سیزدهم تا بیست و هشتم حکومت دوره داریوش اول هستند. تلاشها برای بازگرداندن این آثار از سال ١٣٢٧ شروعشده و در سال ١٣٣١ خورشیدی، ١٧٩ لوح از این مجموعه به ایران بازگردانده شد.
پس از انقلاب اسلامی، دادگاهی در شیکاگو ایران را به حمایت از تروریسم متهم کرده و حکم به ضبط این الواح به عنوان غرامت داد. پس از این حکم، رایزنیهای سازمان میراث فرهنگی، وزارت خارجه و مرکز حقوقی ریاست جمهوری برای پیگیری پرونده آغازشده و سرانجام در سال ۱۳۹۰، دادگاه دیگری در آمریکا حکم به استرداد این آثار به دولت ایران داد. این موضوع به طور رسمی تأیید شده و قرار است کتیبههای مورد نظر، به ایران بازگردند اما با توجه به سابقه پیشین آمریکا در عهدشکنی نسبت به این موضوع تا زمانی که این آثار به کشور بازگردانده نشوند، نمیتوان نسبت به آن اطمینان داشت.
دکتر احسان محمدحسینی- باستانشناس
No tags for this post.