خشکسالی شدید آبشناسی در استان سیستان و بلوچستان

به گفته کارشناسان خشکسالی هواشناسی زمانی رخ می دهد که بارندگی سالیانه یا هر بازه زمانی معین (ماهانه یا فصلی) کمتر از میانگین دراز مدت آن باشد این در حالی است که بنابر اعلام اداره کل هواشناسی سیستان و بلوچستان میزان بارندگی در این استان نسبت به بلند مدت 74 درصد کاهش یافته و برای دومین سال متوالی لقب کم بارش ترین استان کشور را به خود اختصاص داده است.
به گفته مدیرکل هواشناسی سیستان و بلوچستان از ابتدای سال زراعی 97- 1396 یعنی اول مهر سال گذشته تا 31 شهریور سالجاری تنها 29.5 میلی متر باران در این استان باریده که 74 درصد کمتر از شرایط نرمال است.
محسن حیدری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: در شرایط نرمال میزان نزولات جوی سیستان و بلوچستان تا این موقع از سال باید به 114 میلی متر می رسید اما تنها یک چهارم آن دریافت شد. در واقع کسری بارش در این استان معادل سه برابر نزولات دریافتی امسال شد که وضعیت خشکسالی انباشته استان را تشدید کرده است.
وی ادامه داد: مجموع بارش سالانه استان در 30 سال اخیر با روند کاهش حدود 20 میلی متر در هر دهه مواجه است. از طرفی از چندین سال پیش تاکنون سیستان و بلوچستان با هر سه نوع خشکسالی هواشناسی، کشاورزی و آبشناسی درگیر است.
عضو ستاد مدیریت بحران سیستان و بلوچستان گفت: بر اساس شاخص 'بارش ــ تبخیر و تعرّق استانداردشده' موسوم به SPEI در دوره 10 ساله اخیر، 100 درصد مساحت استان با درجات مختلفی از خشکسالی متوسط تا بسیار شدید مواجه بوده است.
براساس پیش بینی های بلند مدت سازمان هواشناسی، امسال بارش های پاییزی سیستان و بلوچستان در محدوده نرمال است، اما سهم ناچیز بارش پاییز در میانگین بارش سال زراعی، پیش بینی بارش کمتر از نرمال در فصل زمستان و کاهش حجم ذخایر آبی نسبت به سال گذشته، بیانگر شرایط بسیار نگران کننده برای منابع آب منطقه در سال آبی جدید است که بنابر اعلام اداره کل هواشناسی سیستان و بلوچستان خشکسالی شدید آبشناسی برای این استان پیش رو خواهد بود.

افت 5 متری سطح آبهای زیرزمینی استان
ادامه خشکسالی هواشناسی در مدت طولانی سبب بروز خشکسالی هیدرولوژی یا آبشناسی می شود که در این نوع خشکسالی، سطح آب رودخانه ها، مخازن آب، دریاچه ها و آبهای زیرزمینی به پایین تر از میانگین دراز مدت افت می کند.
این نوع از خشکسالی نیز چندین سال است که در پهناورترین استان کشور وجود دارد به طوری که به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه ای سیستان و بلوچستان بر اثر خشکسالی به طور میانگین سطح آب های زیرزمینی پنج متر کاهش یافته است.
اتابک جعفری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اثرات خشکسالی بر آب های سطحی اظهار داشت: حجم آب رودخانه های سیستان و بلوچستان نسبت به میانگین دراز مدت 98 درصد و نسبت به سال آبی گذشته امسال 95 درصد کاهش یافته است.
وی همچنین به کاهش سطح آب ذخیره شده پشت سدهای این استان اشاره کرد و گفت: حجم فعلی سدهای سیستان و بلوچستان نسبت به سال آبی قبل 52 درصد کاهش یافته است.
جعفری با بیان اینکه حجم آب موجود در مخازن سدهای استان ٬ 26 درصد حجم کل مخازن است، ادامه داد: با توجه به کمبود نزولات جوی موجودی آب سدهای پیشین، خیرآباد و چاه نیمه ها در وضعیت بحرانی قرار دارد.
مدیرعامل آب منطقه ای سیستان و بلوچستان همچنین از ممنوعیت برداشت آب از 9 دشت استان خبر داد و خاطر نشان کرد: 11 دشت دیگر نیز در آستانه ممنوعیت برداشت آب قرار دارد.

خسارت 742 میلیارد ریالی خشکسالی در کشاورزی شمال استان
خشکسالی کشاورزی سومین نوع خشکسالی در سیستان و بلوچستان است. این نوع خشکسالی نیز زمانی آغاز می شود که مقدار رطوبت موجود در محیط ریشه گیاه به حدی کاهش یابد که موجب پژمردگی و در نهایت کاهش محصولات کشاورزی شود از این رو بخش کشاورزی اولین بخش از فعالیتهای انسانی است که تحت تأثیر خشکسالی قرار می گیرد.
بررسی شاخص 'بارش ــ تبخیر و تعرّق استانداردشده' موسوم به SPEI خشکسالی ایران در 30 سال گذشته نشان می‌دهد که آثار خشکسالی از اواخر دهه 70 در استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی و هرمزگان ظاهر شده و از سال 80 به ‌صورت جدی این چهار استان را فرا گرفته است.
براساس شاخص SPEI خشکسالی تمامی 31 استان کشور را در بر گرفته که مساحت درگیر خشکسالی در برخی استان‌ها نظیر خوزستان، خراسان جنوبی و رضوی، سیستان و بلوچستان و بوشهر بیش از سایر استان‌ها است.
از طرفی اطلاعات دفتر مطالعات پایه منابع آب وزارت نیرو نشان ‌می‌دهد که طی هشت سال‌ اخیر ایستگاه «امور آب سیستان» در شمال سیستان و بلوچستان حداقل سه سال کم‌بارش‌ترین نقطه ایران شده است.
در کنار کاهش نزولات جوی بستن آب به روی رودخانه هیرمند از سمت افغانستان سال زراعی سختی را برای منطقه سیستان رقم زد و سبب شد تا خشکسالی بویژه خشکسالی کشاورزی در این منطقه خود را بیش از پیش نشان دهد.
به گفته مجتبی پیری رئیس سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان در سال زراعی 97- 1396 خشکسالی در شمال استان 742 میلیارد ریال به بخش کشاورزی این منطقه خسارت وارد کرد و 25 هزار هکتار از اراضی گندم سیستان در این مدت از بین رفت.
با این توصیف شرایط موجود در سیستان و بلوچستان حاکی از سیطره هر سه نوع خشکسالی در شهرها و روستاهای این استان است.

خطر بروز نوع چهارم خشکسالی
از طرفی تهدید بروز نوع چهارم خشکسالی یعنی خشکسالی اجتماعی- اقتصادی نیز در کمین این استان پهناور است. این نوع خشکسالی معمولاً پس از یک دوره بسیار طولانی مدت خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی رخ می دهد و موجب قحطی، مرگ و میر و مهاجرت های دسته جمعی و گسترده می ‍شود. این نوع خشکسالی تاثیرات زیادی بر روی ابعاد مختلف اقتصادی و به ویژه انواع خاصی از محصولات و کالاهای اقتصادی می گذارد.
در واقع تعریف خشکسالی اقتصادی – اجتماعی تلفیقی از عرضه و تقاضای برخی کالاهای اقتصادی با اجزاء‌ خشکسالی هواشناسی، هیدرولوژیکی و کشاورزی است.
شرایط فعلی زندگی بسیاری از مردم در روستاهای شمال و جنوب سیستان و بلوچستان تا حدودی ویژگی های بروز این نوع خشکسالی را تایید می کند اما اطلاعات علمی و کارشناسی شده از این نوع خشکسالی در استان موجود نیست.
مهاجرت، خالی از سکنه شدن بسیاری از روستاها و رشد حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ مانند زاهدان و چابهار و شیوع برخی بیماری های واگیر و غیرواگیر از جمله پیامدهای اجتماعی خشکسالی در طول 20 سال گذشته است که خود تبعات منفی بسیاری در شاخص های اجتماعی و فرهنگی سیستان و بلوچستان داشته است.
با وجود این شرایط به نظر می رسد توسعه اقتصادی بر مبانی کشاورزی برای سیستان و بلوچستان مناسب نباشد چرا که تأمین آب کشاورزی با میزان نزولات جوی استان هیچ هم خوانی ندارد. از سوی دیگر فعالیت های عمرانی در بخش های مختلف نیز باید به سمت سازگاری با این شرایط و استفاده بهینه از منابع آبی موجود سوق پیدا کند.
تغییر اقلیم، افزایش دمای هوا، کاهش نزولات جوی و افزایش میزان تبخیر چالش جدی پیش روی فرایندهای توسعه سیستان و بلوچستان به شمار می رود. چالشی که باید سعی کرد بر اساس آن فرایندهای توسعه استان را پیش برد و مطابق با آن به توسعه سازگار با کم آبی اندیشید.