رسانه ها نقش مهمی درترویج علم دارند
به گزارش سیناپرس، تاثیر عمیق و گسترده دستاوردهای علوم مختلف در زندگی امروز از یک سو و وجود چالش های مختلف مانند بحران آب یا تغییر اقلیم و پیامدهای آن بر زندگی انسان ها از دیگر سو آگاهی از موضوعات علمی و تغییر رویکردهای مردم به نگرشی علمی را به ضرورتی تبدیل کرده است.
علم در عام ترین معنای خود نوعی معرف عمومی است و ترویج علم به عنوان مقوله ای فرارشته ای با هدف افزایش آگاهی عموم جامعه به علم مطرح و آسان ترین راهی است که امکان دسترسی و درک عامه مردم به نتایج علمی را میسر می سازد.
معمولا دو هدف از ترویج علم بیان می شود؛ برانگیختن توجه انسان به علم و عرضه مهم ترین نتایج علمی به زبان ساده و در صورت استمرار رواج تفکر علمی و خردگرایی را در جامعه رواج می دهد، راه را برای پیشبرد علوم و نهادینه شدن آن و ترقی جامعه باز می کند.
ترویج علم از راه های مختلف در جامعه ممکن است؛ ارتباط بیشتر دانشمندان و محققان با مردم، بیان ساده موضوعات علمی در رسانه های مختلف و فراهم آوردن امکان ارتباط مردم با موضوعات و ابزار علمی از نزدیک در موزه های علم و فناوری، رصدخانه ها، آسمان نماها و نظایر آن ممکن است.
دکتر حسین شیخ رضایی روز شنبه در گفت وگو با ایرنا در مورد اهمیت ترویج علم در جامعه اظهار داشت: ترویج علم امروز مفهوم عام تری را دربر می گیرد و موسوم به درگیرکردن مردم با علم (public engagement in science and technology) که فقط شامل ارائه داده های اطلاعاتی نمی شود.
وی ادامه داد: بر اساس مفهوم ترویج علم که از دهه 70 رواج یافت تصور این بود که باید اطلاعات علمی از اصول فیزیک، شیمی و زیست شناسی را به مردم داد. اما این مفهوم به تدریج زیر سوال رفت که چرا فقط باید به مردم بگوییم مثلا دستگاهی مثل گوشی تلفن همراه چطور کار می کند، بلکه باید از دانشی که مردم عادی و اقشار مختلف دارند برای پیشبرد علم استفاده کنیم. مثلا کشاورزان یا دامداران دانش عملی خاصی دارند که دانشمندان از آن مطلع نیستند و می توانند به آنها منتقل کنند؛ نمونه های موفقی هم از این امر سراغ داریم.
این دانش آموخته فلسفه علم با تاکید بر گسترش مفهوم ترویج علم آن را مبتنی بر سه مولفه دانست و افزود: این مولفه ها امروز شامل انتقال اطلاعات دانشمندان به مردم، مطلع ساختن دانشمندان از دانش عملی مردم و مولفه جدیدی است مبنی بر اینکه مردم حق دارند بر روند تولید و توسعه علم و فناوری نظارت کنند؛ زیرا علم و فناوری با پول مردم توسعه می یابد و برای نمونه می توانند بگویند مثلا در محل زندگی ما نیروگاه اتمی ساخته نشود زیرا به محیط زیست آسیب می رسد یا جاده کشیده نشود و نظایر آن.
مترجم کتاب «مقدمه ای فلسفی بر علوم شناختی» در مورد موفقیت آمیز بودن نظارت مردم بر روند تولید و توسعه علم و فناوری ادامه داد: این امر در کشورهای مختلف نمونه های موفقی داشته است و مثلا اگر شرکت یا کارخانه ای محصولی تولید کند که شرایط تولید آن عادلانه یا درست نباشد، کمپین های نه به خرید محصول راه می افتد که قطعا در میزان فروش محصول نقش دارد و در ایران نیز می توان رویداد چنین اتفاقاتی را سراغ گرفت.
نزدیکی نهاد تولید علم به نهاد سیاست؛ مهم ترین مانع شکل‌گیری اعتماد عمومی به علم
عضو گروه ترویج علم مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در مورد موانع ترویج علم اظهار داشت: در ایران مهم ترین مانع ترویج علم نهادهای تولیدکننده دولتی علم هستند. برای نمونه در آموزش و پرورش به دلیل وجود کنکور در انتهای روند آموزش عمومی از نیمه دوم دوره تحصیلات والدین و دانش آموزان به فکر مشارکت در علم و لذت بردن از آموزش نیستند و باید برای کنکور آماده شود. در نظام دانشگاه نیز به دلیل تاکید بیش از حد بر نوشتن مقاله مهم ترین لطمه به عمومی سازی علم خورده است.
وی یکی دیگر از مشکلات را نزدیک بودن نهادهای تولیدکننده علم به نهاد سیاست دانست و افزود: در نتیجه این امر اعتماد عمومی مردم به علم در جامعه کاهش یافته است؛ اکنون علم پیوند نزدیک و یک طرفه‌ای با سیاست دارد و مردم نهادهای تولیدکننده علم را مستقل نمی دانند.
شیخ رضایی گفت: مثلا اگر کارشناسی در مورد بحران آب یا محیط زیست حرف بزند، حداقل بخشی از مردم باور ندارند که او حرف علمی می زند و تصور می کنند حرف سیاستمداران را بازگو می کند که دلیل این امر نزدیکی بیش از حد دو نهاد علم و سیاست است.
نهادهای متولی ترویج علم
وی در مورد نهادهای متولی ترویج علم گفت: این نهادها را به طور کلی به دو دسته می توان تقسیم کرد؛ نهادهای دولتی شامل نظام تعلیم و تربیت عمومی؛ یعنی آموزش و پرورش از طریق کتاب های درسی و در مدت 12 سالی که افراد آموزش می بینند و بعد نهاد نظام آموزش عالی شامل دانشگاه ها.
دکتر شیخ رضایی با اشاره به نهادهای غیردولتی اضافه کرد: نهادهایی مانند نشریات ترویجی مثلا در ایران مجله نجوم و نشریات عمومی در زمینه علوم پایه و پزشکی همچنین سازمان های مردم نهاد عموما کارهای موفقی انجام داده اند.
نویسنده کتاب «آشنایی با فلسفه علم» با اشاره به افزوده شدن امکانات دیجیتالی به مجموعه ابزارهای ترویج علم رسانه ای توضیح داد: شبکه های تلویزیونی و رادیویی پیش از این تنها فعال این عرصه بودند و با تولید و پخش مستندها در ترویج علم نقش داشتند؛ ولی اکنون با توجه به وجود فناوری اطلاعات و تلفن های هوشمند همه نهادهای دولتی و غیردولتی به آسانی با مخاطبان خود ارتباط دارند، حتی مردم عادی نیز با داشتن یک نرم افزار روی گوشی های خود می توانند در روند جمع آوری اطلاعات به دانشمندان کمک و در روند تولید علم مشارکت کنند.
وی با اشاره به برهم خوردن انحصار رسانه های سنتی در ایران به دلیل تقویت فضای مجازی خاطرنشان کرد: فضای مجازی هر چند می تواند باعث انتشار اخبار نادرست و گسترش شبه علم هم بشود، در مجموع امکانات زیادی را برای کسانی فراهم کرده که رابطه علم و جامعه را تقویت می‌کنند؛ به شکلی که قبل از این اصلا قابل تصور نبود.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با اشاره به برنامه های بعضی دانشگاه های معتبر خارجی برای بازدید مردم از این دانشگاه ها در بعضی روزها و بیان مسائل شان افزود: بسیاری مراکز تحقیقاتی نیز بخشی از بودجه خود را به ترویج علم اختصاص می دهند؛ مانند اداره ملی هوافضای آمریکا (ناسا) که بخشی از بودجه خود را برای عمومی کردن علم در قالب برنامه هایی مانند ناسا برای بچه ها و ناسا برای عموم اختصاص داده است
