روز جهانی نجوم: فرصتی در چرخه تکرار

این روزها ایران میزبان مراسم هفته و روز جهانی نجوم است.

مدت زیادی از زمانی نمی‌گذرد که این روز و این برنامه ترویجی، یکی از پر رونق ترین رویدادهای اجتماعی کشور بود.

این مقایسه‌ای از روی علاقه و تعصب و ترجیح شخصی نیست.

کسانی که دوران اوج فعالیت‌های نجوم آماتوری در ایران در دهه 1380 را به خاطر دارند، به یاد می‌آورند چطور رویدادهای ترویجی نجوم ده‌ها هزار نفر در سراسر کشور را پای تلسکوپ‌ها و برنامه‌های ترویجی می‌کشید. جشنی بزرگ به بهانه آسمان شب و زیبایی‌های جهان علم که شعله علاقه و امید را در دل بسیاری از نوجوانان روشن می‌کرد و برخی از آن ها را به دنیای شگفت انگیز علم راهنمایی می کرد.

حالا عمر برنامه‌های ترویجی علم و نجوم در ایران به 17 سال رسیده است.

این عمری طولانی است. کودکی که در سال 1380 و در نخستین سال برگزاری روز نجوم در ایران به دنیا آمده بود، امروز جوانی در آستانه فارغ التحصیلی از مدرسه و ورود به دانشگاه است.

عمر برنامه ترویجی روز نجوم امروز به اندازه ای است که نسلی با آن رشد کرده اند.

سوال مهمی که باید در این زمان پرسید این است که دست آوردهای این برنامه چه بوده است؟ چه به دست آورده ایم و چقدر از این فرصت استفاده کرده ایم؟

این سوال مهم به خصوص باید این روزها پرسیده شود که کم کم به سال 1400 و قرن تازه نزدیک می شویم. در سال 1400 روز نجوم نیز بیستمین سالگرد خود را در ایران جشن خواهد گرفت و باید بدانیم که حاصل بیست سال برنامه ترویجی چه بوده است؟

درباره تاریخ نجوم آماتوری معاصر در ایران می توان داستان های زیادی گفت.

فارغ از همه انتقادها و اختلاف نظرها اما به نظرم نباید در اهمیت این سوال تردید کرد.

برنامه روز نجوم لایه های مختلفی دارد.

از یک سو این برنامه جشواره‌ای عمومی و مردمی به بهانه زیبایی‌های آسمان شب و آشنایی مردم با بخشی از طبیعت اطراف آن ها است که به دست فراموشی سپرده شده است.

برنامه ای که در آن در یک فضای مفرح و سرگرم کننده، شهروندان این فرصت را می‌یابند تا از نزدیک با بخشی از زیبایی های آسمان آشنا شوند، به توضیحات عمومی کسانی که تجربه بیشتری در تماشای آسمان دارند گوش دهند، برخی از سوال های خود را از آن ها بپرسند، شاید برای اولین بار در زندگی خود، ماه ،خورشید و شاید یکی دو سیاره را از پشت چشمی تلسکوپ ببینند و از دیدن جهانی بزرگ‌تر شگفت زده شوند و در عین حال با برخی از چهره‌ها، نام ها و برنامه های دنیای نجوم و فضا آشنا شوند.

کودکی که در سال 1380 و در نخستین سال برگزاری روز نجوم در ایران به دنیا آمده بود، امروز جوانی در آستانه فارغ التحصیلی از مدرسه و ورود به دانشگاه است.

این بخشی است که به نظرم در طول این سال‌ها با قدرت و کیفیت متفاوت انجام شده است. همین که مراسم روز نجوم برگزار شود و برگزار کنندگان اصول اولیه کار عمومی را بلد باشند و مراسم روز نجوم را با کلاس درس و خطابه علمی و فلسفی اشتباه نگیرند، این بخش با موفقیت انجام شده است.

اما روز نجوم لایه های دیگری هم می تواند داشته باشد که اگر به آنها توجه شود، فرصت های بالقوه دیگری را برای جامعه به همراه می آورد.

فرصت روز نجوم به نظرم حداقل برای چند گروه و دسته اجتماعی در ایران باید مورد توجه ویژه قرار داشته باشد.

در مرحله اول منجمان آماتور و جامعه نجوم آماتوری ایران، هستند که می توانند از این موقعیت بهره بیشتری ببرند. آن ها مردم را با دنیایی شگفت انگیز آشنا می کنند. بسیاری از مخاطبان این برنامه دوست دارند در روزهای بعد بیشتر از این دنیا بیاموزند. هرچقدر تعداد علاقه‌مندان فعالیت‌های نجومی بیشتر شود، فضای کار برای آماتورها بیشتر می‌شود و موانع موجود بر سر راه آن ها کاهش می یابد. به همین دلیل هم شاید ایده تعامل گروه‌های فعال آماتوری با یکدیگر برای استفاده از موقعیت های این چنینی بیشتر باشد.

زمانی قرار بود شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران چنین وظیفه ای را به عهده بگیرد. آن داستان به هزار و یک دلیل به انجام نرسید.

شاید یکی از راه های موجود پیش رو تعامل غیر رسمی گروه های نجومی فعال باشد. تعاملی که می تواند با استفاده و اتکا بر فضاهای مجازی برقرار شود و با تاکید بر برخی از هماهنگی ها و اشتراک فرصت ها، در توسعه جامعه آماتوری بکوشند.

با توجه به تجربه های چند سال گذشته و موانعی که از بیرون و داخل این جامعه در راه هر فعالیت ساختار مندی قرار می گیرد شاید تاکید بر همکاری و تعامل غیر منسجم یک راه مناسب باشد. یک پُرتال اطلاع رسانی که هر یک از گروه ها بتوانند برنامه های خود را در آن به اشتراک بگذارند و در کنار آن فضایی که برخی از برنامه های بزرگ مقیاس و مناسبت های ملی در آن هماهنگ شود، سابقه فعالیت ها ثبت شود، از تجربه دیگران استفاده شود و در راه توسعه جامعه نجوم آماتوری کشور و طراحی گام های بعدی ایده پردازی شود.

مرحله دوم جامعه نجوم حرفه ای کشور است که می تواند از این برنامه بهره ببرد. انجمن نجوم ایران در نقش نماینده حقوقی جامعه حرفه ای ستاره شناسان ایران باید یکی از حامیان، مشوقان و  دنبال کنندگان این برنامه باشد. جامعه نجوم ایران برای بقای و رشدش نه تنها نیاز به نیروی تازه نفسی دارد که مشتاقانه برای وارد شدن به این تخصص تلاش کند، که نیازمند حمایت اجتماعی است که به آن برای پروژه های بزرگ و عموما گران قیمت خود نیاز دارد.

روز نجوم و مراسم مشابه فرصتی است تا نه تنها نوجوانان و جوانان را به این دنیا علاقه مند کرده و بر روی آن ها سرمایه گذاری شود تا در آینده به جرگه ستاره شناسان حرفه ای بپیوندند که با مشارکت در این رویداد ها و توضیح و تبیین پروژه های نجومی کشور، اهمیت آن ها، مشکلات آنها برای مردم عادی توجه عمومی و آگاهی عمومی را به مسایل و دشواری های راه ستاره شناسان حرفه ای کشور باز کرده و از آن ها حمایت معنوی و عمومی را طلب کند.

این حمایت و درک عمومی به خصوص در نقاط عطف پیش روی دنیای ستاره شناسان حرفه ای کشور به کار می آید جایی که آنها باید برای سرمایه های مالی و معنوی مورد نیاز پروژه‌های خود به مذاکره با سیاستمداران و تصمیم سازان بپردازند و در این بزنگاه است که می توانند از سرمایه توجه و علاقه عمومی استفاده کنند.

به همین دلیل هم هست که یکی از پایه های اساسی برنامه های روز و هفته نجوم در سراسر جهان گشودن درهای مراکز علمی، پژوهشگاه ها و رصدخانه ها به روس عموم و بهخصوص نوجوانان و جوانان است که آن ها از نزدیک با دانشمندان و کار آن ها آشنا شوند و انگیزه لازم را برای ادامه فعالیت در این حوزه را به دست آورند.

بار دیگر در آستانه قرن تازه خورشیدی و سال 1400 جامعه ستاره شناسان حرفه ای کشور باید از خود بپرسند چشم انداز این رشته در ایران چیست؟ آنها در چه زمانی می خواهند به چه هدفی برسند و آیا از این فرصت ها برای رسیدن به این هدف استفاده می کنند؟

سوال ساده تر البته این است که اگر انجمن نجوم کشور به این رویداد توجه نکند پس چه اولویت دیگری در دستور این انجمن وجود دارد؟

لایه سوم جامعه فعالان ترویج علم و توسعه علم ایران است.

دوست داشته باشیم یا نه، نجوم آماتوری به یکی از موفق‌ترین و با سابقه‌ترین رویدادهای ترویج علم کشور بدل شده است. برای کشوری که به دنبال توسعه همه جانبه و توسعه علمی است، اهمیت ترویج علم در میانه بدنه مردم آن قدر بدیهی است که نیاز چندانی به مباحثه نداشته باشد.

نهادهای ترویج علم در ایران و ساختارهای سیاست‌گذار در این عرصه این فرصت را دارند تا اگر از این رویداد حمایت نمی‌کنند – که البته باید پاسخ دهند اگر حمایت از چنین رویدادی در دستور  کار ان ها نیست چه دلیلی برای آن وجود دارد؟ – حداقل آن را مستند سازی کرده، مورد بررسی قرار داده و آسیب شناسی کنند.

پس از قریب به بیست سال از آغاز برگزاری چنین رویدادی در ایران چند پروژه دانشگاهی، چند تحقیق آکادمیک و چند پروژه درباره این برنامه و موارد مشابه آن صورت گرفته است؟ چند بار افرادی که در این حوزه مسئولیت و حتما تخصص دارند راهکارها و پیشنهادهایی برای اصلاح خطاهای احتمالی، توسعه این روند را ارایه کرده اند؟

یک بار دیگر باید یادآور شد ما در آستانه تغییر قرن خورشیدی و ورود به سال 1400 هستیم. برنامه ترویج علم کشور و توسعه علمی کشور چیست؟ آیا هنوز به اهداف سند چشم انداز پایداریم؟ چطور می خواهیم به آن دست پیدا کنیم؟ اگر راه به سوی آینده از دل بررسی کارهای انجام شده و بررسی آن نمی گذر از کجا عبور می کند؟

 

در نهایت و در آخرین لایه باید به این فکر کرد که رویدادهای عمومی علم تنها ابزاری برای ترویج علم نیست. در جامعه ای که هنوز با خرافات و باورهای اشتباه درگیر است، در جامعه ای که شایعه و شبه علم و عدم سنجش منطقی رخدادها، می تواند به سرعت به همه جا منتقل شود، ترویج علم ابزاری برای کمک به فرهنگ عمومی است.

رویدادهایی مانند روز نجوم می تواند به مردم گرفتار در هزار و یک مشکل کمک کند تا جهانی بزرگ تر را ببینند، امید و اراده اشان را تقویت کند و به آنها قدرت تفکر و استنتاج منطقی را نشان دهد.

روز نجوم و مراسم مشابه فرصت‌های مهمی هستند که بدون هیچ هزینه و سرمایه گذاری دولتی و رسمی و با اتکا به علاقه مردم و فعالان این عرصه رشد کرده و بقا یافته اند. حداقل سپاس شاید آموختن از این مسیر باشد. مسیری که اگر درست پیموده شود شاید ما را به دشت پرستاره و پر امید فردا نزدیک تر کند.

 

—

پوریا ناظمی 

 

 

 

 

No tags for this post.