اثر اسکالی

پوريا ناظميامسال بیست و پنجمین سالگرد آغاز سریال تلویزیونی پرونده‌های مجهول یا X-Files است. با گذشت بیست و پنج سال و رد حالیکه این سریال یازدهمین فصل نمایش خود را می گذراند، میزان علاقه و توجه مردم به این سریال نه تنها کم نشده که اکنون پرونده های ایکس به بخشی از داستان فرهنگ عامه وارد شده اند.

سریال پرونده های مجهول مانند هر مجموعه سرگرمی موفق دیگری به فراتر از رسانه اصلی خود نیز قدم گذاشته است. ده‌ها کتاب، داستان مصور و چندین فیلم تلوزیونی بر مبنای این داستان ها و در دنیای آن‌ها ساخته شده است.

کارآگاهان پرونده های مجهول

اولین اپیزود پرونده های مجهول در سال 1993 به نمایش در آمد. شخصیت های اصلی این داستان دو مامور دفتر تحقیقات فدرال (FBI) هستند.

مامور فاکس مولدر (با بازی دیوید دوکاونی) یک پرونده‌نگار جنایی (Criminal Profiler) است. تخصصی از علوم جنایی که در آن فرد سعی می کد با استفاده از مهارت های ویژه و متنوع و بین رشته ای ویژگی مجرمان را شناسایی و مظنونین احتمالی را پیدا کرده و همچنین به دنبال الگوها و ساختارهایی در رویدادهای مورد بررسی بگردند که می تواند منجر به درک بهتری از شخصیت های درگیر یک پرونده می شوند.

فاکس مولدر در این داستان ها شخصیتی با هوش و توانا است که در عین حال به امور ماورا الطبیعه اعتقاد دارد. او همچنین در این تفکر است که خواهر او در دوران کودکی توسط بیگانه های فضایی ربوده شده و همین امر باعث اعتقاد او به وجود فرازمینی ها است. او معتقد است اطلاعات و حقیقت دانسته شده ای در باره این موجودات وجود دارد که دولت ها یا بخش هایی از دولت ها با طراحی یک توطئه سعی در سرپوش گذاشتن بر آن دارند.

این تمایل او در مواجه اش با پرونده های مختلف دیده می شود. گاهی در مواجهه با پدیده های به ظاهر غیر طبیعی و به خصوص در مواجهه با داستان فرازمینی ها او بی طرفی خود را از دست می دهد و گاه در نقش یک فعال ظاهر می شود.

مولدر در زیر زمین اف بی آی مسولیت بررسی پرونده هایی را دارد که ویژگی هایی غیر عادی و پارانرمال دارند.

مامور دانا اسکالی (با بازی جیلیان اندرسون) همکار مولدر و در عین حال نقطه مخالف او است. اسکالی پزشک متخصصی است که در هر برخوردی با مساله سعی می کند احساسات و جهت گیری های شخصی خود را از فرآیند بررسی کنار بگذارد. او در جایی که مولدر بی طرفی خود را ادامه می دهد نقش مهار علمی را بازی می کند که سعی می کند با هر مساله ای با شک و تردید نگاه کرده و آن را به بوته آزمایش بگذارد و مراقب است تا فاصله میان «ندانستن دلیل یک رویداد» تا «ارتباط دادن آن با امور ماورالطبیعه» را یک باره پشت سر نگذارد.

 

شکاف جنسیتی در دنیای علوم

اگرچه شاید تصور اینکه در انتهای قرن بیستم و ابتدای قرن بیست و یکم میلادی مساله ای به نام شکاف جنسیتی و تبعیض جنسیتی در زمینه علوم و فناوری وجود داشته باشد برای آیندگان دشوار باشد اما این واقعیتی تلخ در عصر ما است.

در اکثر جوامع، حتی تا امروز، باورهای ریشه دار جنسیتی درباره فعالیت در اجتماع، حضور و موفقیت در زمینه های اجتماعی و به خصوص علوم و فناوری و ریاضیات مهندسی وجود دارد.

زنان و دختران علاقه مند از یک سو زمانی که وارد این رشته های می شوند با بازاری ناعادلانه مواجه می شوند که تحت تاثیر پیش فرض های جامعه مرد سالار یا فرصتی به زنان نمی دهد یا اگر می دهد انتظار متفاوتی از آن ها دارد و یا در نهایت تبعیضی در پرداخت حقوق و مزایای کار یکسان برای آن ها وضع می کند.

این فضای دشوار همزمان در فضای فرهنگی با نگاه منفی طبقه متوسط به حضور در جامعه همراه است. سال های طولانی سلطه نگاه مرد سالار باعث شده است تا این نگاه تبعیض آمیز به توانایی زنان حتی در دل خانواده ها نیز نفوذ کند و به طور نا آگاه در تقویت آن اثر داشته باشند.

همین تاثیر منفی است که باعث می شود تا گاهی حتی خانواده های دل نگران که در ظاهر نشانی از ویژگی های رایج و استاندارد تبعیض در آنها دیده نمی شود از روی دلسوزی تن به کلیشه رایج داده و راه متفاوتی را برای موفقیت به دختران و پسران خود پیشنهاد دهند که مساله جنسیت صرف یکی از مهم ترین عوامل انتخاب آن است.

راه دشوار زنان

مدت طولانی نیست – در مقایسه با عمر فضای آکادمیک – که زنان اجازه حضور در دانشگاه ها و رشته های علمی را پیدا کرده اند. هنوز که هنوز است سایه سنگین نگاه مردسالارانه و حتی سو استفاده جنسیتی بر سر دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و مراکز دانشگاهی سایه افکنده است. تاثیر باز شدن دیرهنگام درهای دانشگاه به روی زنان را می توان در تعداد ناموزون زنان و مردان در رشته های علمی و نشانه های آن – مانند عدم تعادل در تعداد برندگان نوبل یا سایر جوایز علمی مشاهده کرد.

ناسا در نخستین استخدام های خود استخدام فضانوردان را تنها برای مردان مجاز می دانست. زنان پزشک با مرجعه کمتری مواجه می شدند و هنوز هم در شرایط برابر دانشجویان نمره ارزیابی کمتری به استادان زن می دهند.

خرافاتی مانند عدم توانایی ذهنی زنان در برخی از رشته های مهم نظیر ریاضیات یا مهندسی هنوز هم آن قدر قدرتمند است که بر باور عمومی تاثیر بگذارد.

بازخورد در جهان سرگرمی

این باور عمومی که بخشی از فرهنگ رایج است بازتاب خود را در صنایع سرگرمی نیز نشان می دهد. تا همین چند سال پیش صنایع سرگرمی معتقد بودند فیلم های مهم و پرخرج که چهره قهرمان ها را به تصویر می کشند در صورتی که به زنان بپردازند فروش نخواهند داشت. نخستین فیلم سینمایی پرخرج ابر قهرمانی با محوریت یک قهرمان زن تنها سال گذشته بود که به روی پرده های سینما رفت.

صنایع سرگرمی اگرچه بازتابی از فضای جامعه هستند اما در اثری بازخوردی، می توانند بر برداشت عمومی مردم نیز تاثیر بگذراند و در اصلاح برداشت های نادرست کمک کنند. (همان طور که می توانند کلیشه های اشتباه را تقویت کرده و شرایط جامع را پیچیده تر کنند.)

دانا اسکالی و چهره تازه زنان در علم

در شرایطی که بسیار جنسیت زده تر از دوران امروز ما بود، سریال پرونده های مجهول پخش خود را با محوریت دو شخصیت مولدر و اسکالی آغاز کرد.

اسکالی همه آن چیزی بود که تصویر رایج از زنان در دنیای علم و فناوری و مهندسی و ریاضی را به چال شمی کشد.

پزشکی حرفه ای که در پزشکی قانونی تخصص دارد. ماموریت های FBI را با تمام قدرت و دقت پیش می برد. در برابر تمام وسوسه ها برای تسلیم شدن به نظریه های توطئه آمیز و شبه علم مقاومت می کند. شکاک است و به جای آنکه شخصیتی پیرو و دنباله رو باشد، عامل تعادل همکار خود است و او را در مسیر عقلانیت نگاه می دارد. این بار این اسکالی است که عینی گرایی خود را در همه شرایط حفظ می کند و از افتادن به دام گمانه زنی بی دلیل خود را باز می دارد و اسیر احساس های خود نمی شود و روند منطق را دنبال می کند.

تاثیر بر جامعه

درباره نقشی که رسانه های سرگرمی در تغییر ذائقه مردم بازی می کنند و به خصوص تاثیری که ادبیات، سینما و آثار علمی تخیلی بر علاقه‌مند شدن مردم به علوم دارد تحقیقات فراوانی صورت گرفته است.

در چند دهه اخیر به خصوص درباره تاثیری که دو مجموعه علمی تخیلی پیشتازان فضا و جنگ ستارگان بر علاقه مند کردن مردم و به خصوص نوجوانان و تشویق آن ها برای ورود به دنیای علم و فناوری و صنایع فضایی تحقیقات فراوانی صورت گرفته است.

چنین وضعیتی به طور گسترده تر در باره پرونده های مجهول و دانا اسکالی اتفاق افتاد.

اثر اسکالی

سال ها است که برخی از محققانی که درباره تاثیر رسانه ها بر رفتارهای اجتماعی کار می کنند از پدیده ای به نام «اثر اسکالی» صحبت می کنند. اثری که شخصیت دانا اسکالی در مجموعه پرونده های مجهول بر نوجوانان و جوانان و به خصوص دختران نوجوان در جهت تشویق آنها برای ورود به دنیای علم بازی کرده است.

این تاثیر نه تنها درباره نقش مستقیمی بود که این سریال و این شخصیت در علاقه مند کردن دختران نوجوان بازی کرده است که در زمینه سازی و الگو سازی مثبتی مربوط می شود که این شخصیت برای خانواده ها ایجاد کرد تا آنها علاقه و اشتیاق بیشتر و یا حداقل ممانعت و مقاومت کمتری در راه ورود فرزندان دختر خود به دنیای علم قرار دهند.

این اثر اخیر و به مناسبت بیست و پنج سالگی سریال پرونده های مجهول بار دیگر مورد بررسی قرار گرفته است و تحقیقات جدید نیز بار دیگر وجود این تاثیر را تاکید کرده اند.

در این نشانی می توانید به یکی از این تحقیقات دسترسی پیدا کنید. البته در ذهن داشته باشید که سازمان انجام دهنده این تحقیق به کمپانی فاکس که تهیه کننده پرونده های مجهول است وابسته است. البته تحقیقات مستقل دیگر نیز بارها این اثر را مشاهده کرده اند.

شبه علم در مقابل اثر اسکالی

همه منتقدان البته به داستان پرونده های مجهول از این زاویه نگاه نمی کنند. برخی معتقدند این سریال و نمونه های مشابه، شبه علم و ایده های ماورالطبیعه و تئوری توطئه را ترویج می کنند.

حتما چنین تاثیری وجود دارد اما تا زمانی که علاقه ای به این داستان ها وجود داشته باشد حتما صنایع سرگرمی به آن خواهند پرداخت. با این وجود استفاده از فرصت یک ابزار سرگرمی گسترده برای ارایه تصویری ضد کلیشه از علم و از سوی دیگر ایستادن در مقابل کلیشه ها و قالب های فکری و اصلاح آن می تواند اثر منفی ایده هایی مانند نظریه توطئه را خنثی کند. 

پوريا ناظمي

No tags for this post.