ابعاد پیدا و پنهان فرونشست زمین

چه عواملی در فرونشست زمین مؤثرند؟

فرونشست زمین یک پدیده طبیعی است که عوامل متعددی برای ایجاد آن وجود دارد. عواملی مثل زمین‌لرزه، انحلال سنگ‌های گچی و نمکی و آهکی، آب شدن یخ‌ها و تراکم نهشته‌های رسوبی، حرکت آرام پوسته زمین و خروج گدازه یافعالیت‌های انسانی مثل معدن‌کاری، برداشت آب و سیالات زیرزمینی مانند نفت و گاز.

آن‌چیزی که در حال حاضر در شهر تهران در حال رخ دادن است و ما با آن طرف هستیم، فرونشست زمین به دلایل فعالیت‌های انسانی است. درحقیقت عامل عمده فرونشست زمین در تهران و خیلی از دشت‌های کشور، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و کنترل بی‌رویه آب‌های سطحی است که باعث می‌شود سفره‌های زیرزمینی تغذیه نشوند. یعنی ما همزمان که ورود آب را به روی سفره‌های زیرزمینی بسته‌ایم، میزان بسیار زیادی هم از آب آن‌ها برداشت کرده‌ایم.

این فرونشست زمین در سطح زمین به صورت عوارض مختلف مثل فروچاله‌ها در مناطقی یا فرونشست‌های گسترده‌تر و تدریجی‌تر دیده می‌شوند. این عوارض می‌توانند اتفاقات زیادی را به دنبال خود داشته باشند مانند تخریب بی‌بازگشت مخازن آب زیرزمینی. یعنی حتی اگر ما تلاش کنیم که مجدداً آب را به دشت‌ها برگردانیم، باز هم سفره‌های آب زیرزمینی جایی برای پرشدن نخواهند داشت.

 

کسی نگران فرونشست زمین نیست

اما ظاهراً نگرانی برای ایجاد چنین عارضه‌ای وجود ندارد، چراکه اگر چنین بود حتماً اقدامی برای آن صورت می‌گرفت. کاری که طبق استعلام سازمان زمین‌شناسی، برای ساخت سازه‌های سطحی مانند خطوط انتقال آب و گاز و برق و تلفن، ریل قطار، مترو و … انجام شده است، بررسی وضعیت زمین تهران و این موضوع است که زمین در کدام مناطق در چه مرحله‌ای از فرونشست قرار دارد؟ چراکه این فرونشست می‌تواند باعث ایجاد اختلال در تأسیسات سطحی و زیرسطحی شود و یا حتی خطرناک باشد و تمام سرمایه‌گذاری‌های این حوزه را بر باد دهد.

اما این سخن که تهران رکورددار فرونشست زمین در جهان است، از اساس بی‌معنی و غیرعلمی است. برای دقیق شدن این ادعا باید مشخص شود که فرونشست در چه سطحی در حال وقوع است. مثلاً این‌طور که گفته می‌شود در غرب تهران نرخ فرونشست بیشتر است، اما باید معلوم شود که در چه وسعتی با چه مقدار فرونشست مواجه هستیم؟ ضمن آن‌که مسئله فرونشست زمین تنها منحصر به تهران نیست بلکه شهرهای دیگر و کشورهای دیگر هم با آن روبرو هستند و در مورد آن‌ها حتی نرخ‌های بیشتر از تهران هم در مناطق خاص و کوچک در زمینه فرونشست به ثبت رسیده است. حتی در مناطقی از کشور خودمان مانند میناب و دشت‌های مرکزی فروچاله‌های بسیار بزرگ با عمق چندین ده متر داریم.

بنابراین نمی‌توانیم با قطعیت ادعا کنیم که تهران رکورددار فرونشست زمین در جهان است، اما قطعاً می‌توانیم بگوییم که در این زمینه در تهران دچار بحران هستیم. به این معنی که فرونشست زمین با نرخی بحرانی در تهران پیش می‌رود که البته این بحران درخصوص بسیاری از دشت‌های کشور نیز به همین شکل صادق است.

 

بزرگ‌ترین خطر فرونشست زمین را فراموش کرده‌ایم

در این میان به نظر می‌رسد تنها موضوعی که باعث نگرانی مسئولان شده است،  مسئله تأسیسات سطحی و ضرورت استعلام زمین قبل از اقدام به ساخت آن‌ها است، اما یک مطالعه علمی در کالیفرنیا نشان می‌دهد که درحقیقت مشکل اساسی‌تر این است که این فرونشست و برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی علاوه بر آن‌که سفره‌های آب زیرزمینی را تخلیه می‌کند، می‌تواند سبب افزایش احتمال لرزش زمین شود. به عبارتی این اتفاق می‌تواند یکی از عوامل ایجادکننده زمین‌لرزه در تهران باشد، نه به این معنی که مسبب ایجاد یک زمین‌لرزه بزرگ شود، اما می‌تواند با کم‌کردن بار یک منطقه، میزان تنش و آستانه فروپاشی یک گسل را تغییر دهد و زمین‌لرزه‌های بیشتر و بزرگتری را به وجود آورد.

بنابراین می‌توان گفت که مسئله فرونشست زمین در کلان‌شهرهای کشور بسیار جدی‌تر و مهم‌تر از مشکلی است که می‌تواند برای تأسیسات سطحی ما ایجاد کند و به عنوان یک موضوع حیاتی باید به آن پرداخت و برای آن برنامه‌ریزی کرد.

No tags for this post.