میراث گم شده در غبار
در ماه های اخیر صحبت از پدیده ریزگردها، آلودگی ها و تبعات و تاثیرات ناشی از آن بر سلامت و کیفیت زندگی انسان ها بسیار شنیده ایم. این موضوع بسیار با اهمیت و حیاتی بوده و قطعا باید برای رفع آن تمهیداتی اندیشیده شود. باید خاطر نشان کرد که اگرچه تاثیرات بدیهی و آشکار ناشی از ریزگردها و آلودگی هوا در وهله نخست سلامت افراد جامعه را به خطر می اندازد و خود این موضوع به اندازه ای اهمیت دارد که نیازی به اعلام سایر موارد نیست اما باید در نظر داشت که این تاثیرات نامطلوب تنها سلامت جسمی جامعه را تهدید نکرده و میراث فرهنگی و هویت باستانی ما را نیز با خود به کام نابودی خواهد کشاند. بدیهی است که ضرر و زیان های مادی، اقتصادی و موارد مشابه را می توان در طول زمان جبران کرد اما میراث فرهنگی نیز دقیقا به مانند آسیب های وارد شده به سلامت و بهداشت انسان ها قابل بازگشت نبوده و در صورت تخریب و از بین رفتن، هیچ جایگزینی برای آن متصور نخواهد بود.
آلاینده های جوی مختلف پس از ورود به فضای جو و پخش شدن در منطقه، به صورت لایه ای روی آثار و ابنیه تاریخی که در مجاورت آن قرار دارند نشسته و در ترکیب با رطوبت هوا، مواد شیمیائی مختلفی از جمله انوع اسیدها را ساخته و این موضوع در هنگام افزایش رطوبت و بارش باران تاثیری دو چندان دارد.
در ابتدا لازم به توضیح است که آثار باستانی اعم از آثار منقول مانند اشیا تاریخی و فرهنگی و آثار غیر منقول از جمله ابنیه تاریخی و … به دلیل شرایط خاص خود و عمر زیادی که دارند به نسبت موارد مشابه دارای شرایط حساس تر و آسیب پذیر تری هستند. این آثار خود به طور طبیعی نیازمند مراقبت ویژه بوده و گذر زمان خود اصلی ترین دلیل آسیب دیدن و کاهش استقامت آن ها است اما در این میان برخی عوامل سبب تسریع در این فرایند می شوند. این موارد را می توان به طور کلاسیک به دو گروه آسیب های انسانی و طبیعی تقسیم کرد. آسیب های طبیعی همانطور که از نام آن پیداست ناشی از دخالت مستقیم طبیعت و تاثیر فرایندهای طبیعی بر آثار تاریخی است. آسیب های انسانی اما بر اثر فعالیت های مستقیم یا غیر مستقیم تخریب کننده انسان در آثار تاریخی به وجود می آید. این تخریب ها می تواند ناشی از جنگ، خرابکاری های عمدی، یادگاری نویسی، استفاده نادرست و … باشد. آسیب های ناشی از آلودگی هوا و ریزگردها اما به طور کامل در هیچ یک از این دو گروه تقسیم بندی فوق قرار نگرفته و به نوعی ماحصل اقدامات مخرب طبیعت و انسانی در کنار یکدیگر است.
ریزگردها و آلاینده های جوی پدیده ای است که ناشی از حرکت انبوه ذرات خشک و معلق در جو بوده و می تواند ریشه طبیعی و انسانی داشته باشد. عمده ترین دلایل ظهور ریزگردها در گوشه و کنار دنیا عبارتند از: ایجاد آلاینده های صنعتی، خشک شدن تالاب ها و پدیده بیابان زائی، انجام عملیات وسیع حفاری و جا به جائی خاک در مناطق خشک و کم آب، آتش سوزی جنگل ها و تردد خودروها.
در ایران ما در شهرهای مختلف با دو نوع از این آلاینده ها رو به رو هستیم، نوع اول که ناشی از آلودگی جوی، تردد خودروها و … در کلان شهرها بوده و یا گاهی بر اثر رویدادهایی مانند آتش سوزی ساختمان پلاسکو و تخریب آن به طور مقطعی با افزایش رو به رو می شود و نوع دیگر ریزگردها که به صورت مشهودتری زندگی مردم شهرهای جنوبی و غربی کشور را تحت تاثیر قرار می دهد، ریزگردهای ناشی از خشک شدن تالاب ها و دریاچه های کشور عراق است که همراه با باد و طوفان های فصلی منطقه وسیعی از خاور میانه را در بر می گیرد. این پدیده به صورت طبیعی در مناطق فوق از دیرباز وجود داشته اما موارد متعددی که عمدتا ناشی از دخالت های انسانی است موجب تشدید و چند برابر شدن این مساله شده اند. این موارد تشدید کننده را می توان کاهش میزان آب رودهای عراق بر اثر سد سازی در مناطق شمالی این کشور و کشور ترکیه، پیشروی بیابان و کاهش سطح آب های زیر زمینی دانست.
زمانی که این مواد وارد جو می شوند با رطوبت طبیعی موجود در هوا ترکیب شده و نتیجه می تواند بر اساس مواد پایه تشکیل دهنده این آلاینده ها و یا نوع خاک و غبار موجود در هوا، ترکیبات سمی و متفاوتی ایجاد کنند. در این یادداشت ما به طور خاص به بررسی تاثیرات این ترکیب های حاصل از آلاینده ها و ریزگردها بر آثار تاریخی می پردازیم. آلاینده های جوی مختلف پس از ورود به فضای جو و پخش شدن در منطقه، به صورت لایه ای روی آثار و ابنیه تاریخی که در مجاورت آن قرار دارند نشسته و در ترکیب با رطوبت هوا، مواد شیمیائی مختلفی از جمله انوع اسیدها را ساخته و این موضوع در هنگام افزایش رطوبت و بارش باران تاثیری دو چندان دارد. برای مثال در مناطقی که بر اثر فعالیت های صنعتی، گاز گوگرد یا سولفور به صورت دی اکسید سولفور وارد جو می شود، افزایش رطوبت و بارش باران می تواند منجر به ایجاد اسید سولفوریک شده یا با ترکیب هیدروژن و گوگرد، گاز سولفورهیدروژن پدید آید که تاثیری بسیار مخرب بر فلزات دارد. این موضوع می تواند به طور مستقیم روی بخش های فلزی آثار باستانی و ابنیه تاریخی تاثیر گذاشته یا از طریق ترکیب با رنگدانه های به کار رفته بر پایه فلزات در تزئینات این ابنیه عمل کرده و آن ها را زائل کند.
ترکیب دی اکسید کربن نیز با رطوبت می تواند منجر به تشکیل اسید کربنیک شده و بر آثار تاریخی و به ویژه سازه های سنگی آسیب های جبران ناپذیری وارد کند. این فرایند در دراز مدت منجر به متخلخل شدن سطح سنگ، ایجاد ریز ترک ها و لایه لایه شدن سطح آن شده و با هر بار بارش باران و نفوذ آب به این ریز ترک ها به ویژه در فصل زمستان که می تواند با یخزدگی رو به رو شود، روند تخریب سازه های سنگی تسریع می شود. این موضوع به ویژه در سازه هایی که در ساختار سنگ آن ها کلسیت وجود دارد (سنگ های آهکی، سنگ مرمر و …) بیشتر است.
آلاینده های جوی و ریزگردها به طور خاص سبب ایجاد لکه هایی روی سطوح آثار تاریخی شده و این لکه ها که عموما دارای مقادیری از ذرات اکسیدهای فلز معلق در هوا هستند، به مرور به شکل لایه هایی سخت روی سطوح را می پوشانند. این مواد به همراه سایر آلاینده های جوی به تنهایی برای آثار باستانی مضر بوده و در ترکیب با رطوبت محیطی و نزولات جوی، تاثیرات مخرب آن چند برابر می شود.
یکی از مثال هایی که می توان در این رابطه عنوان کرد، بنای مشهور تاج محل در کشور هندوستان است که از جنس سنگ مرمر ساخته شده و همانطور که گفته شد به دلیل وجود کلسیت از آسیب پذیری بیشتری دربرابر آلاینده های جوی برخوردار است. متاسفانه در سال های اخیر بدنه این بنا دچار آسیب دیدگی جدی شده و در بخش هایی از آن تغییر رنگ مشاهده می شود. پژوهش های انجام شده نشان می دهد که که دلیل اصلی این آسیب دیدگی ها و تغییر رنگ ؛ آلودگی هوا و به وِیژه نقش مخرب کربن و غبار است .
پژوهشگران در این آزمایش ، نسبت به نمونه برداری و آنالیز و تجزیه و تحلیل هوای این منطقه اقدام کردند و همچنین در ادامه تحقیقات خود ، یک قطعه سنگ مرمر را بر روی بدنه این گنبد قرار داده و پس از دو ماه آن را جهت بررسی به آژمایشگاه منتقل کردند. در این مساله عوامل مختلفی مانند کربن های ناشی از تنفس موجودات زنده، سوزاندن زباله ها و فضولات، سوخت های فسیلی و همچنین تاثیرات مخرب ناشی از وجود ذرات غبار ناشی از فعالیت های کشاورزی و تردد خودرو ها در جاده مجاور بنا دخیل هستند. مجموعه عوامل فوق سبب شده اند تا بنای زیبا و یکپارچه سفید تاج محل رفته رفته به رنگ قهوه تغییر حالت پیدا کند.
متاسفانه ما در حال حاضر در بسیاری از بخش های ایران با موارد متعدد آسیب های ناشی از آلاینده های جوی رو به رو هستیم که نیازمند مرمت هستند. پیشنهاد می شود برای مواجه با این پدیده تا حد ممکن از روش های مرمتی با حداقل آسیب های جانبی استفاده شود. برای نمونه در سال گذشته میلادی پژوهشگران ایتالیائی از روشی زیستی برای زدودن آلاینده های جوی در شهر روم و واتیکان استفاده کردند که می تواند نمونه ای مناسب برای مواجه با موارد مشابه سنگی در ایران محسوب شود. در این روش پژوهشگران ایتالیائی با استفاده از روش جدید و نوین مرمت زیستی، از وجود باکتری های ویژه ای جهت تمییز کردن سطوح آثار تاریخی استفاده کرده اند. در این عملیات مرمتی ، آب نمای تاریخی واتیکان شامل حوض مرکزی و مجسمه میانی آن توسط باکتری ها تمییز شدند.
یکی از مهمترین مواردی که همواره در نحوه حفاظت و نگهداری از آثار و ابنیه تاریخی ، مد نظر کارشناسان قرار دارد ، نوع روش های به کار رفته جهت تمییز کردن سطوح آثار باستانی و انتخاب تکنیک های به کار رفته در این موضوع است که باید به گونه ای اعمال شوند که کمترین میزان تاثیرات منفی و نامطلوب را بر آثار تاریخی گذاشته و صدمه ای به ماهیت و اصل شی وارد نکند زیرا هر گونه صدمه احتمالی به آثار تاریخی ، جبران ناپذیر بوده و قابل برگشت نیست.
بر اساس گزارش های منتشر شده ؛ این مجموعه آب نما پس از انجام روش فوق ، کاملا تمییز و براق شده و طی این فرایند مرمتی هیچ آسیبی ندیده است. این تکنولوژی جدید به کار گرفته شده در عملیات فوق ، بر پایه فعالیت باکتری ها بوده bacteria-based technology و توسط آژانس ملی فناوری ، انرژی و محیط زیست این کشور ابداع شده است. در این روش جدید مرمت زیستی Bio-restoration میکرو ارگانیسم های ویژه ای وظیفه تمییز کردن و از بردن آلودگی های انباشته شده روی سطوح این اثر تاریخی را بر عهده داشتند . بر اساس نتایج آنالیز های صورت گرفته ، عمده ترین این مواد شامل سریش ها و رسوبات ناشی از آلودگی های جوی بودند. مهمترین موضوعی که در این مرمت مورد لحاظ قرار گرفت، عدم تولید مواد سمی توسط باکتری های مورد بهره برداری قرار گرفته بود که سبب شده است روش مرمتی فوق هیچ گونه آلاینده جوی تولید نکرده و همچنین از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد.
بر اساس گزارش رسمی منتشر شده توسط آزمایشگاه ENEA ، جهت انجام این روش تحقیقاتی بیش از 500 نوع مختلف باکتری و قارچ مورد آنالیز قرار گرفته شد تا در نهایت بهترین گونه های مفید جهت انجام عملیات مرمتی ، انتخاب شود .
امروزه ما در بخش های وسیعی از مناطق غرب و جنوب غربی کشور شاهد حضور ریزگردها هستیم که این موضوع در کنار وجود آلاینده های جوی ناشی از فعالیت مراکز پتروشیمی و نفتی و همچنین آلودگی های موجود در شهر های بزرگ و در نظر داشتن رطوبت بسیار بالای شهرهایی مانند اهواز می تواند تاثیرات بسیار مخرب و غیر قابل جبرانی بر آثار باستانی و تاریخی این منطقه داشته باشد. این موضوع زمانی بسیار با اهمیت تر جلوه می کند که دریابیم این مناطق ایران دارای تمدنی بسیار کهن و باستانی بوده و سابقه سکونت و بسیاری از آثار موجود در آن به زمان پیش از ورود آریائی ها به ایران باز می گردد. با توجه به موارد فوق، ضروری است که مسئولین در رابطه با این موضوع و تاثیرات مخرب ریزگردها و آلاینده های جوی بر آثار تاریخی اقدامی عاجل اندیشیده و برای حفظ این آثار تلاش کنند. البته بحث تاثیر آلاینده های جوی تنها منحصر به مناطق فوق نبوده و در بیشتر کلان شهرهای ایران به ویژه شهرهایی مانند تهران، اصفهان، شیراز، تبریز و … نیز مشاهده می شود.
احسان محمدحسینی / دانشجوی مقطع دکترای باستان شناسی
دکتر فاطمه کردی/ باستان شناس
No tags for this post.
