اخلاق پزشکی از مسائل اخلاقی دیگر جدا نیست

دکتر داریوش فرهود، یکی از متخصصان این حوزه از علوم پزشکی است که دغدغه‌اش بررسی بیماری‌هایی مثل آلزایمر، ناباروری و بیماری‌های نوزادان در بدو تولد از لحاظ ژنتیک است.

او علاوه بر فعالیت‌های درمانی و مشاوره‌ای در این حوزه، دانشجویانی را تربیت می‌کند تا راهگشای مسائل بیشتری در این زمینه باشند.

دکتر فرهود به گفته خودش وقت آزادی در روز ندارد. از تلفن همراه و تلویزیون استفاده نمی‌کند، اما اخبار روز را در همه حوزه‌ها در رادیو و روزنامه‌ها دنبال می‌کند و معتقد است کسی که می‌خواهد کار مفیدی برای جامعه انجام دهد باید از علوم مختلف سررشته داشته باشد و در حوزه تخصصی خود به فعالیت بپردازد.

دکتر فرهود، استاد پیشکسوت ژنتیک پزشکی و کارشناس اخلاق پزشکی در گفت‌وگو با جام‌جم از اهمیت توجه به اخلاق در بخش‌های مختلف جامعه بویژه در پزشکی می‌گوید.

در صفحه معرفی شما در ویکی‌پدیا و همین‌طور از بسیاری از دانشجویان و استادن ژنتیک شنیده‌ایم دکتر داریوش فرهود را پدر علم ژنتیک ایران معرفی می‌کنند. بعضی‌ها گاهی می‌پرسند چطور می‌توان پدر یک علم لقب گرفت. نظر شما چیست؟

من با این واژه‌سازی‌ها مخالفم. ما ممکن است در حوزه‌های مختلف، افراد پیشگام در علمی داشته باشیم، اما پدر یک علم به کسی می‌گویند که ویژگی‌های خاصی داشته باشد. پدر یک علم بودن نیازمند داشتن شاخص‌ها و ملاحظه‌های اخلاقی است که لازم است رعایت شود. چنین فردی باید تحصیلات دانشگاهی مرتبط داشته باشد و فعالیت گسترده‌ای در زمینه آموزش و ارتقای دانش داشته باشد. کتاب، مقاله و تالیفات بسیار ارائه کرده باشد که محدود به زمانی خاص نباشد. بنیانگذار گروه آموزشی یا مرکز تحقیقاتی در زمینه رشته مورد نظر باشد. کشف یا نظریه‌پردازی مورد قبول مجامع بین‌المللی در رشته خود داشته باشد. آن گاه می‌توان آن فرد را پدر آن علم معرفی کرد.

به اخلاق اشاره کردید. این روزها با پیشرفت در حوزه‌های مختلف ژنتیک، بیشتر از گذشته درباره موضوع اخلاق در پزشکی صحبت می‌شود. شما اهمیت اخلاق در پزشکی و بخصوص مباحث ژنتیک را چطور ارزیابی می‌کنید؟

برابر با تعریف سازمان جهانی بهداشت، پزشک متولی سلامت بدن، سلامت روان و رفاه اجتماعی است. من وظیفه دارم هر چه می‌دانم به همه قشرهای جامعه انتقال دهم تا آنها هم بدانند. اخلاق پزشکی چیزی جدا از مسائل اخلاقی دیگر نیست. البته آموزش اخلاق پزشکی در زمان محدود در سال‌های دانشگاه دیر است. مسائل اخلاقی را باید از کودکی آغاز کرد تا تاثیرگذار باشد.

اصل اول اخلاق پزشکی می‌گوید هر کس خودش برای بدن خود تصمیم می‌گیرد، اما من به عنوان پزشک باید توضیحات کامل را به بیمار بدهم و همه خطرات را هم بگویم و به شخص فرصت تصمیم‌گیری دهم.

ماجرای امکان شبیه‌سازی انسان از چه وقت شروع شد؟ اصلا اگر روزی انسان شبیه‌سازی شده به وجود آید چه اتفاقی ممکن است بیفتد؟

حدود 20 سال پیش ماجرای شبیه‌سازی به یکی از بحث‌های مهم حوزه پزشکی تبدیل شد. سال 1370/ 1991 دانشمندی ادعا کرد انسانی را با کمک شبیه‌سازی سلول‌های بدن ساخته است. در مورد موجودات دیگر مثل گوسفند یا قورباغه ممکن است این اتفاق شدنی باشد، اما در مورد انسان چون خود آسیبی وجود دارد، شبیه‌سازی ممکن نیست. دروغ بودن این ادعا خیلی زود ثابت شد، اما بعد از آن مسائل اخلاقی این حوزه بُعد گسترده‌ای یافت. مسأله بی‌هویتی در جامعه بسیار آزاردهنده است و حتی اگر روزی چنین شبیه‌سازی‌ای ممکن باشد، از لحاظ اخلاقی غیرممکن است. شبیه‌سازی در مورد موجودات زنده غیر از انسان امکان‌پذیر است، اما موجودی که حتی بخشی از بدنش شبیه‌سازی شده باشد آسیب‌پذیرتر و با عمر کوتاه‌تر است. در مورد موجودی مثل گوسفند نمی‌توان رفتارش را تحلیل کرد، اما اگر انسانی با این شرایط وجود داشته باشد، احتمالا رفتارهای غیرمنطقی خواهد داشت و حتی احتمال بروز سرطان در چنین کسی بیشتر است.

به نظر شما در آینده شبیه‌ سازی ژنتیک تا چه مرحله‌ای پیش خواهد رفت؟

سازمان جهانی بهداشت، انجام شبیه‌سازی را فقط برای اعضای بدن اخلاقی می‌داند. اما امروز مسأله سلول‌های بنیادی موضوع شبیه‌سازی را از رونق انداخته است. بانک بند ناف که در ایران هم وجود دارد برای استفاده از سلول‌های بنیادی است. البته باید در دمای مناسب از این محصولات موجود در این بانک حفاظت شود تا سلول‌ها به دلایل مختلف از میان نروند. برای شبیه‌سازی اعضای بدن، سلول‌های بنیادی کار را آسان‌تر کرده‌اند. الان در چشم و قلب و بافت‌های آسیب‌دیده از سرطان این سلول‌ها به کار می‌روند. در اصول، همه تحقیقات ژنتیک خوب است، اما در اجرا مشکل داریم. مثل نگهداری نمونه بند ناف که کار خوب و علمی ای است، اما در روند اجرای آن، همه استانداردها رعایت نمی‌شود.

در حال حاضر فناوری‌های جدیدی مثل فناوری نانو هم در حال وارد شدن به این بحث است. از سال 1380/ 2001، علمی به نام NBIC برپا شده است که از همگرایی علوم برای حل مسائل مختلف صحبت می‌کند. در علم پزشکی اصول اولیه تغییری نمی‌کند، بلکه این داروها و نحوه ارزشیابی پزشکی است که در طول زمان تغییر می‌کند و این تحولات با علومی مثل فیزیک و شیمی همگرایی دارد. در این علم کل‌گرا، علوم نانوفناوری، زیست‌فناوری، ژنتیک، فناوری اطلاعات و علوم شناختی با یکدیگر در ارتباط هستند. برای مثال ریه‌ای با فناوری نانو طراحی شده است که حدود ده گرم وزن دارد و می‌تواند جایگزین ریه بیمار شود. الان نمی‌توان حتی پیشرفت فناوری در ده سال آینده را پیش‌بینی کرد، اما همگرایی علوم آینده جهان را در بر خواهد گرفت.

از نظر ژنتیک امکان انتخاب و تعیین جنسیت جنین پیش از تولد تا چه حد امکان‌پذیر است؟

تعیین جنسیت از طریق بررسی تقسیم سلولی اسپرم و تخمک در آزمایشگاه امکان‌پذیر است و البته امری قطعی نیست. در آزمایشگاه اسپرم و تخمک را روی هم می‌ریزند و 72 ساعت پس از تقسیم سلولی هشت سلول شکل می‌گیرد. این سلول‌ها را بررسی و جنسیت مورد نظر را لانه‌گزینی می‌کنند. اما ایراد بزرگ این کار دخالت در روال طبیعی است و امکان دارد مسائل جانبی به دنبال داشته باشد.

با پیشرفت ژنتیک آیا می‌توان امیدوار بود کودکان بدون نقص ژنتیک متولد شوند؟

قبل از بارداری هم روشی برای اطمینان از نبود بیماری‌های ژنتیک وجود دارد. این روش به این صورت است که نمونه‌ای از تخمک و اسپرم را بررسی می‌کنند و به آن PGD
(Diagnosis Genetic Preimplanatation) می‌گویند. این آزمایش تشخیص ژنتیک قبل از لانه‌گزینی است. همه آزمایش‌های ژنتیک در این بخش انجام می‌شود و بعد لانه‌گزینی صورت می‌گیرد. اما هنوز در همه دنیا پیشنهاد می‌شود فرد باردار شود و آزمایش‌های ژنتیک در هفته‌های اول انجام شود. چون این نوع روش‌ها تهاجمی محسوب می‌شوند.

آزمایش‌های ژنتیک مختلفی برای تشخیص بیماری‌های ژنتیک پیش از تولد وجود دارد که روش‌های تشخیصی یا غربالگری را شامل می‌شود. در غربالگری، هورمون‌ها را می‌سنجند و مبتنی بر آزمایش‌های بسیار است. غربالگری در هفته سیزدهم و چهاردهم بارداری یا سه ماهه دوم ضریب اطمینان بالاتری دارد، اما در نهایت 70 درصد احتمال تشخیص صحیح تا هفته پانزدهم وجود دارد. آزمایش آمینوسنتز روش مطمئن‌تری است که مربوط به برداشت از مایع دور جنین است. این آزمایش هفته پانزدهم یا شانزدهم بارداری انجام می‌شود و ضریب اطمینان 100 درصد دارد.

به گزارش جام جم آنلاین،CVS هم یک آزمایش تشخیصی و آزمایش بند ناف است که به روش مولکولی تشخیص داده می‌شود. در حال حاضر بیماری‌های مثل تالاسمی، هموفیلی و انواعی از بیماری‌های ماهیچه‌ای و عضلانی قابلیت تشخیص مولکولی دارند. در هفته ده، 11 و 12 این نوع آزمایش انجام می‌شود و اگر لازم باشد پزشک قانونی هم این آزمایش را برای ختم بارداری قبول دارد.

زندگینامه دکتر داریوش فرهود در یک نگاه

دکترای ژنتیک انسانی و انسان‌شناسی از دانشگاه ماینس آلمان (1972)

استاد (پروفسور) ژنتیک پزشکی دانشگاه مونیخ آلمان (1991)

بنیانگذار، استاد و مدیر اولین گروه ژنتیک انسانی در دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران

کارشناس رسمی رشته ژنتیک انسانی سازمان جهانی بهداشت

عضو کمیته اخلاق در ژنتیک پزشکی سازمان جهانی بهداشت

عضو پیوسته و دائمی فرهنگستان علوم پزشکی ایران

کشف و گزارش گونه جدیدی از ترانسفرین انسان به نام «ترانسفرین ایران» (ترانسفرین پروتئینی در خون است که نقش حمل آهن را به عهده دارد.)

کشف و گزارش یک بیماری جدید ژنتیک به نام مولتیپل سینوستوزیس شدید در یک دودمان بزرگ ایرانی

موسس و رئیس انجمن تالاسمی ایران

عضو و موسس و هیأت مدیره انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری

مجری طرح ملی بررسی اثرات آلودگی هوای شهر تهران به سلامت انسان