روز ملی صنعت چاپ
در این دوره برای امضای اسناد، مهرهایی به کار می‌رفت که از چوب تهیه شده بود و به اعتباری می‌توان آن را ابتدایی‌ترین نمونه چاپ دانست که بعدها به چاپ چوبی شهرت یافت. این روش در چین که مبدع آن بود بیش از کشورهای اروپایی معمول بود….»
این پژوهش را دکتر قاسم صافی در کتاب ارزشمند چاپخانه تا کتابخانه آورده و منابع دیگر هم تقریبا همین پیشینه را برای صنعت چاپ قائل شده‌اند. بنابراین صنعت چاپ از چین به اروپا و از اروپا به ایران آمد و نخستین بار در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار و به کوشش عباس میرزا، چندتن از ایرانیان فن چاپ کردن را در اروپا آموختند و دستگاه چاپ حروفی(چاپ سربی) و چاپ سنگی را از اروپا به ایران آوردند.
ارمغان دانشجویان اعزامی به اروپا
در ایران عصر فتحعلیشاه، چنان‌که اشاره شد، جوانانی بودند که زمامداران وقت قاجاری و در رأس آنها عباس میرزا، برای تحصیل در رشته‌های مختلفی نظیر مهندسی، پزشکی، توپخانه، زبان و …. به اروپا فرستاده بودند که یکی از این افراد، میرزا محمد صالح شیرازی بود که در انگلستان، علاوه بر فراگیری زبان انگلیسی و فرانسه و حکمت طبیعی، فن چاپ را هم آموخت و بعدها که به ایران برگشت، در کنار کارهای دولتی که به او واگذار شد و مأموریت‌های سیاسی‌ای که به انجام رساند، نام خود را در شمار نخستین کسانی که چاپ را به ایران آوردند، ماندگار کرد. به شهادت فریدون آدمیت در کتاب فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت:« تأسیس اولین مطبعه چاپ کتاب‌های فارسی در ایران و همچنین اولین روزنامه فارسی در ایران از خدمات این مرد کار آزموده است.»
چاپ قرآن؛ سرلوحه کار
میرزا صالح شیرازی، ساختن مرکب چاپ و تهیه حروف چاپخانه و حکاکی را در لندن آموخته بود. او چاپ و انتشار روزنامه و چاپخانه را در ایران آغاز و رواج داد و در تبریز به همت میرزا اسدالله نامی از اهالی فارس که در پی درخواست او در پترزبورگ صنعت چاپ را فراگرفته بود، قرآن مجید را سرلوحه اولین کار چاپی خود قرار داد.
باسمه، طبع، چاپ
به چاپخانه در ایران، تا مدت‌ها، «باسمه‌خانه ـ بصمه‌خانه» می‌گفتند و بعدها عنوان مطبعه را به آن دادند. عباس میرزا به وسیله منوچهرخان گرجی معتمدالدوله و به همت میرزا زین‌العابدین یک دستگاه ماشین چاپ سربی از انگلستان خریداری کرد و میرزا زین‌العابدین معتمدی متصدی آن شد و بعد از مدتی کتاب فتح‌نامه میرزا عیسی قائم مقام فراهانی که درباره پیروزی‌های عباس میرزا در جنگ با روس‌ها بود و نیز رساله جهادیه او را که حاوی حکم جهاد در جنگ دوم روس و ایران است، به حروف عربی طبع کرد.
در سال 1239قمری، معتمدالدوله چاپخانه‌ای در تهران دایر کرد و کتاب محرق‌القلوب و بعد از آن کتاب مجالس‌المتقین اثر شهید ثالث را به چاپ رساند و بعدها کتاب روضه‌المجاهدین معروف به مختار نامه را چاپ کرد که نخستین کتاب مصور سربی محسوب می‌شود.
از چاپ سربی تا چاپ سنگی
پس از چاپ سربی، چاپ سنگی به پیروی از کتاب‌های چاپ هندوستان در ایران رواج یافت و نخستین چاپخانه سنگی در ایران در سال 1259قمری دایر شد و کتاب معجم فی آثار ملوک عجم تالیف میرزا عبدالله‌ابن‌فضل‌الله در این چاپخانه به چاپ رسید. لیلی و مجنون مکتبی شیرازی، نخستین کتاب مصور چاپ سنگی بود که در چهار مجلس در سال 1259قمری در تبریز نشر یافت و کتاب گلستان سعدی، از مرغوب‌ترین چاپ سنگی است که در سال 1268قمری در تهران و در قطع خشتی طبع شد.
چاپ سنگی جز در تبریز و تهران در بسیاری از شهرهای دیگر ایران رواج یافت، تا آنکه در دوره ناصرالدین شاه قاجار چاپ سربی پس از مدتی بیش از نیم قرن بار دیگر رایج شد. چاپ سنگی حتی بنا به ضرورت فنی بر خط فارسی تأثیر گذاشت و در شیوه تحریری آن تغییری ایجاد کرد. با ورود كامپیوتر به كشور، این وسیله برای حروفچینی و صفحه آرایی مورد استفاده قرار گرفت و فعالیت در حوزه نشر را بسیار تسریع و تسهیل كرد و در نهایت آنكه حروفچینی سربی چه به صورت دستی و چه حتی با دستگاه های سطرچین، از حدود آغاز دهه ۱۳۷۰ رو به انقراض كامل نهاد.
مهرداد نصرتی
No tags for this post.
