سرنوشت بزرگترین بدنه آبی محصور بر روی سطح کره زمین
دریاچه خزر در اصل یک حوضه آبخیز بسته (Endorheic basin) است که قدمت آن از نظر زمین‌شناسی به دوره پلیوسن یعنی چیزی در حدود ۵ میلیون سال قبل برمی‌گردد. مطالعات ژئومورفولوژی و هیدرولوژیکی بر روی این دریاچه بعنوان بزرگترین دریاچه جهان نشان داد که سطح آب خزر به طور متناوب بالا و پایین می‌رود. سطح آب خزر در یک قرن (حدفاصل سال‌های ۱۸۸۰ و ۱۹۷۷م.)، حدود ۵ متر افت کرده هرچند که در دوره‌های زمانی کوتاه، مقادیر ناچیزی افزایش هم مشاهده و ثبت شده است. به طور مشخص پس از جنگ جهانی دوم مواردی مانند ساخت بندرگاه‌های متعدد، جاده‌ها و راه‌آهن، خانه‌سازی و ساخت مراکز متعدد تفرجگاهی منجر به تغییرات آشکار و در عین حال تاثیرات متعدد ناشی از فعالیت‌های انسانی بر یک اکوسیستم بسته شد که این تاثیرات تا به امروز نیز ادامه دارد.
خزر چگونه تشکیل شد؟
نمک بخش بزرگی از ساختار دریاها را تشکیل می‌دهد. میزان شوری خزر، حدود یک‌سوم دریاهای آزاد است. دریاچه خزر بزرگترین دریاچه آب شیرین نیست بلکه این مقام از نظر حجمی به دریاچه بایکال و از نظر مساحت به دریاچه سوپریور (یکی از دریاچه‌های بزرگ آمریکای شمالی) اختصاص دارد. خزر بزرگترین بدنه آبی محصور است که زمانی به همراه دریای سیاه و دریای آزوف (که به طور کامل در خشکی محصور نیستند) در غرب و دریای آرال در شرق، دریای باستانی و بزرگ موسوم به پاراتتیس (Paratethys Sea) را تشکیل می‌دادند.
خزر در حدود ۶۵ میلیون سال قبل به اقیانوس‌های آتلانتیک و ایندوپاسیفیک ارتباط داشت. اما قریب ۵ میلیون سال قبل به دلیل جابجایی‌های پوسته زمین، نخست دریاچه خزر به شکل بزرگترین دریاچه محصور در خشکی و سپس دریاهای دیگر اطراف آن شکل گرفتند. این تغییر عمده سبب گردید که آب خزر، شیرین‌تر شود اما باز هم در آن زمان اندک ارتباطی میان خزر و اقیانوس وجود داشت. ارتباط خزر با آب‌های آزاد سبب شد که محیط‌زیست دریایی مجدد در آن احیاء شود و درست به همین دلیل هم هست که بعضی از آبزیان خزر مانند گونه در معرض خطر موسوم به فوک خزری در این دریاچه بسیار منحصربفرد و به نوعی میراث باستانی هستند. اما به هر شکل حدود ۲ میلیون سال قبل ارتباط خزر با اقیانوس به طور کامل قطع شد و از آنجایی که یگانه منبع تامین آب خزر، آب‌های شیرین (رودخانه، بارش باران و ذوب یخچال‌ها) هستند لذا آب خزر باز هم شیرین‌تر شد.
چرا خزر با سایر دریاچه‌ها فرق دارد؟
در حال حاضر ۱۳۰ رودخانه، خزر را تغذیه می‌کنند که مهمترین آن‌ها رودخانه ولگا است. دریاچه خزر عملاً هیچ خروجی ندارد و آب آن صرفاً از طریق تبخیر از دست می‌رود که البته این مساله باعث می‌شود که میزان شوری آن هم رفته‌رفته بیشتر شود. خزر به چند دلیل خاص، یک اکوسیستم کاملاً منحصربفرد است: ۱) ابعاد بزرگ این دریاچه ۲) ایزوله و محدود بودن، آن هم برای یک مدت زمان خیلی طولانی ۳) آب لب‌شوری که دارد ۴) ارگانیسم‌ها یا موجودات زنده‌ای که در آن زیست می‌کنند.
در دریاچه خزر حداقل ۳۳۱ گونه بومی وجود دارد و این طیف گسترده از زئوپلانکتون‌ها و نرم‌تنان آغاز و به مهره‌داران می‌رسد. ۵ گونه بسیار مهم از ماهیان استورژن (خاویاری) بصورت طبیعی در نواحی خاصی از خزر زیست می‌کنند. جدای از این ۵ گونه بومی، یک گونه دیگر نیز در آب‌های شیرین شمال دریای خزر (رودخانه ولگا) زیست میکند که این مورد تعداد ماهیان خاویاری بومی حوضه دریای خزر را به ۶ گونه میرساند. تنوع خارق‌العاده ماهیان استورژن خزر از این نظر اهمیت دارد که ۹۰ درصد کل ذخیره ماهیان استورژن را در کل دنیا به خود اختصاص داده است.
ایزوله بودن در عین حال تفاوت‌های عجیبی را هم در خزر زمینه‌سازی کرده، بعنوان مثال در حال حاضر خزر بیش از ۲۶ متر پایین‌تر از میانگین سطح اقیانوس‌ها است. بخش اعظم این تغییر هم مربوط به اواخر قرن ۲۰ است که دامنه آن را بین ۲۵ الی ۲۹ متر پایین‌تر از سطح اقیانوس‌ها تخمین زده‌اند. دانشمندان ریشه این تغییرات ملموس را فعالیت‌های انسانی عنوان کرده و می‌گویند که اگر میزان دخالت‌های انسانی بر این بدنه آبی کاهش پیدا نکند، نابودی زیستی خزر دور از انتظار نیست.
خزر در جدال بودن یا نبودن
در دهه‌ی ۱۹۵۰م. سطح خزر دستخوش افت عجیبی شد، بررسی‌ها در آن زمان نشان داد که این مساله با سدسازی‌ها بالاخص بر روی رودخانه ولگا و سایر رودخانه‌هایی که به خزر می‌ریزند، ارتباط تنگاتنگ دارد. نخستین شعارهای حفاظت از خزر در زمان شوروی سابق قوت گرفت. وقتی صحبت از خزر به میان می‌آید، موضوع یک بدنه آبی یکپارچه نیست چرا که بخش‌های شمالی، حدواسط و جنوبی خزر چه از نظر حجم آب، چه از نظر عمق و چه حتی از نظر تهدیدات با یکدیگر تفاوت‌هایی ملموس وجود دارد.
بخش شمالی خزر، کم‌عمق است به طوری که متوسط عمق آن را حدود ۶ متر تخمین زده‌اند و این در حالی است که بخش شمالی کمتر از یک درصد از کل آب این مجموعه را به خود اختصاص داده است. در حالیکه بخش مرکزی به طور متوسط عمقی حدود ۱۸۲ متر دارد و ۳۵ درصد از کل حجم آب را دربرگرفته است و بخش جنوبی با عمق متوسط ۳۰۴متر، باقی حجم را که درصد قابل‌توجهی هم هست، به خود اختصاص می‌دهد.
۱) دردسرساز ژله‌ای
در سال ۱۹۹۹م. شانه‌داران ژله‌ای زگیل‌مانند بعنوان یک گونه مهاجم و از طریق آب توازن کشتی‌ها به خزر راه پیدا کردند. ورود آن‌ها باعث شد که ۷۵ درصد از پلانکتون‌های جانوری کاهش پیدا کند و از آن جایی که پلانکتون‌های جانوری منبع غذایی ماهیان ارزشمند اقتصادی هستند لذا کاهش آن‌ها ضررهای اقتصادی زیادی را هم تا به امروز به دنبال داشته. هم‌اکنون میزان صید کیلکا در خزر به همین دلیل به کمتر از یک‌چهارم قبل از ورود شانه‌داران رسیده است. کیلکا منبع غذایی عمده ماهیان و فوک خزری است که هر دو از نظر وضعیت حفاظتی در مرحله هشدار هستند، بنابراین این یک واقعیت است که شانه‌داران کل اکوسیستم خزر را تهدید می‌کنند.
۲) آلودگی‌های شناخته و ناشناخته
مهمترین تهدید آلودگی دریاچه خزر، نفت است. در حال حاضر دو کشور آذربایجان و قزاقستان به دلیل بیشترین میزان استخراج نفت، بیشترین میزان آلاینده‌ها را نیز وارد دریای خزر می‌کنند. هر ساله نزدیک به ۱.۵ میلیارد بشکه نفت از چاه‌های نزدیک به سواحل خزر استخراج می‌شود. خطوط لوله اصلی از قزاقستان به چین و از آذربایجان به تانکرهای ترمینال‌های دریای سیاه و مدیترانه می‌رود. تانکرهای نفت از رودخانه ولگا، مهمترین منبع تغذیه خزر هم می‌گذرند و بدین شکل کل اکوسیستم را از آلودگی‌هایشان متاثر می‌سازند. حمل و نقل یکی از مهمترین عوامل تهدیدکننده بقای خزر است. ورود سموم ارگانوکلره و فسفره یکی دیگر از مهمترین دلایل آلودگی خزر است. در عین حال تاثیرپذیری از بعضی بیماری‌ها نیز خزر را تهدید میکند. ویروس دیستمپر سگ‌سانان و ویروس دیستمپر فوک‌ها جزو تجارب تلخ خزر هستند که در برهه‌های خاص نگران‌کننده ظاهر شده‌اند.
۳) احتمال خشک‌شدن
یکی دیگر از مهمترین تهدیدات دریای خزر احتمال خشک‌شدن آن مانند دریای آرال است. تحقیقات نشان می‌دهد که سدسازی و تبخیر قابل‌ملاحظه آب پشت سدها و مهمتر از آن تغییرات اقلیمی، حیات دریاچه خزر را به مخاطره انداخته است. مطالعات نشان می‌دهد که نشت نفت به خزر که در عین حال تبخیر را هم تحت تاثیر قرار داده، عامل ۳ الی ۵ درصد از نوسانات سطح آب دریای خزر است. دانشمندان در سال ۲۰۱۰م. به این نتیجه رسیدند که تابستان‌های گرم منجر به افت ۰٫۳ متری دریاچه خزر شده‌اند. علاوه بر آن گرما تنوع زیستی خزر را هم به مخاطره انداخته است، مساله اینجاست که در ظرف سال‌های اخیر تعداد و میزان بلوم‌های فیتوپلانکتونی که در اصل حاصل یوتروفیکاسیون (افزایش بیش از حد مواد غذایی طبیعی و مصنوعی) بوده‌اند، بشدت افزایش پیدا کرده و همه این‌ها به جز آلودگی (فاضلاب و پساب و …) به نوعی با گرما هم در ارتباط است. بدیهی است که ادامه تجاربی از این دست می‌تواند کل خزر را در معرض خطر قرار دهد.
جمع‌بندی
به گزارش مجله دیجی کالا،دریاچه خزر به دلیل منابع ارزشمند نفت و گاز که قریب ۵۰ درصد آن را امروزه قزاقستان استخراج میکند و در عین حال میزان صید، همواره مورد مناقشه بوده و هست. رژیم حقوقی خزر بر اساس توافق کشورهای ساحلی دریای خزر تعیین می‌شود اما مساله اینجاست که سهم هیچکدام از ۵ کشور همجوار خزر (ایران، قزاقستان، روسیه، آذربایجان و ترکمنستان) در بحران‌های زیست‌محیطی امروز خزر برابر نیست. خزر بدون‌تردید یک بدنه آبی منحصربفرد است که احتمال نابودی آن دور از انتظار نیست لذا اگر امروز همسایگان خزر تدبیری برای این مرز از دخالت و تصرف انسانی نیندیشند، روزی فرا می‌رسد که دیگر این دریاچه کم‌نظیر را هم بر روی نقشه بعنوان یک قلب تپنده حیات‌بخش نخواهیم داشت.
No tags for this post.
