سالمرگ خوارزمی

یک موضوع تاریخی را امروزه نمی‌توان انکار کرد و آن این است که محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده است.

آریستید مار پژوهشگر برجسته فرانسوی

 

از زندگانی ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی، اطلاعات زیادی در دست نیست عمده مطالعات بر اساس زندگی علمی او بیشتر با توجه به آثار او بدون در نظر گرفتن شخص مؤلف معطوف بوده است. تولد خوارزمی را از حدود ۱۶۴ هجری قمری تا ۱۸۴ هجری قمری – به اختلاف – ذکر کرده‌اند و مرگ او در سال ۲۳۲ هجری قمری قابل اعتمادتر است. ابن ندیم و قفطی اصالت او را از خوارزم می‌دانند و لقب او نیز به نامِ همین شهر اشاره دارد.

خوارزمی پیش از ۱۹۸ قمری، زمانی که مأمون هنوز در مرو (در ترکمنستان فعلی) می‌زیست، به دربار او وارد شد و سپس همراه مأمون به بغداد رفت و در بیت الحکمه به پژوهش پرداخت. او در دربار مأمون عباسی به سمت کتابداری و نیز تنظیم جداول نجومی برگزیده شد و از منجمان درگاه و از مشاوران رصدهای بیت‌الحکمه به حساب می‌آمد. می‌گویند مأمون بخش‌های مربوط به هند را به او واگذار کرده بود که این نشان از آشنایی خوارزمی به علوم و سرزمین‌های هند دارد.

اما شهرت علمی خوارزمی مربوط به کارهایی است که در ریاضیات، به‌ویژه در رشته جبر، انجام داده به‌طوری که هیچ یک از ریاضیدانان سده‌های میانه مانند وی در فکر ریاضی تأثیر نداشته‌اند. بیشترین مهارت خوارزمی در حل معادله‌های خطی و درجه دوم بوده است. کتاب Algoritmi de numero Indorum که ترجمه کتاب جمع و تفریق با عددهای هندی او به لاتین است باعث شد تا دستگاه عددی در اروپا از عددنویسی رومی به عددنویسی هندی-عربی تغییر پیدا کند. واژه جبر را اروپاییان از کتاب خوارزمی و اصطلاح امروزی الگوریتم (Algorithmus) را از نام او گرفته‌اند.

آثار خوارزمی

یکی از کارهای مهم خوارزمی را باید در تلفیق علوم یونانی و هندی دانست. کاری که در جهان اسلام برای نخستین بار توسط وی صورت گرفت. آثار او در تاریخ علم جهان از اهمیتی ویژه برخوردارند و به همین لحاظ پژوهشگران دو قرن اخیر به نشر یا بررسی ارزش علمی آن‌ها پرداخته‌اند، آثار خوارزمی در بسط و پیشرفت ریاضیات، چه در کشورهای اسلامی و چه بعدها در کشورهای اروپایی، تأثیر فراوان داشته است. آثار او در علوم حساب، جبر، نجوم، جغرافیا و محاسبه تقویم است:

 ۱. الجبر و المقابله: این کتاب حاوی حل توضیحی معادلات خطی و درجه دوم است و از این رو وی را می‌توان یکی از بنیان‌گذاران آنالیز یا جبر به صورتی جدا از هندسه به‌حساب آورد. الجبر و المقابله قرن‌ها تا سده شانزدهم میلادی مبنای مطالعات ریاضی اروپاییان بود و در ایران هنوز مبنای مطالعات علمی است. تلاش خوارزمی در این بود که علم را به خدمت انسان بگمارد و هدف‌های علمی آن را بشناسد و به دیگران نیز بشناساند.

 ۲. الجمع و التفریق بحساب الهند: این کتاب در دوره مسلمانان درباره حساب با ارقام هندی نوشته شده و در گسترش فن حساب هندی، چه در کشورهای اسلامی و چه بعدها در کشورهای اروپایی، تأثیر فوق‌العاده داشته است و مسلمانان و اروپائیان نخستین بار توسط این کتاب حساب هندی آشنا شده‌اند. در این رساله، خوارزمی نشان می‌دهد که چطور می‌توان هر عدد دلخواه را به کمک «نه رقم هندسی» و صفر نوشت. سپس اعمال مربوط به جمع، تفریق، دو برابر کردن، نصف کردن، ضرب، تقسیم و جذر گرفتن از اعداد صحیح و همچنین عملیات محاسبه‌ای مربوط به کسرهای شصت شصتی را شرح می‌دهد.

 ۳. زیج (جدول‌های اخترشناسی): این کتاب یکی از مهم‌ترین و مشهورترین آثار خوارزمی است. این زیج از لحاظ تاریخ ریاضیات و نجوم بسیار مهم است، زیرا نخستین اثری است که در آن تابع جِیْب (معادل تابع سینوس) به کار رفته است. این زیج در میان مسلمانان و اروپائیان سده‌های میانه از اهمیتی بسیار برخوردار بود. به همین لحاظ در دوره اسلامی دست کم ۹ اثر در شرح یا نقد آن نوشته شد. مَسْلَمه بن احمد مَجْریطی (مادریدی) اخترشناس مسلمان اَندُلُسی (بخش مسلمان نشین اسپانیا) زیج خوارزمی را باز نویسی کرد و آن را تذهیب زیج الخوارزمی نامید. در نیمه نخست سده ۱۲ میلادی آدِلاردِ باثی (نخستین دانشمند مشهور انگلیسی و از مردم شهرِ باث) تذهیب زیج الخوارزمی را به زبان لاتین ترجمه کرد.

 ۴. مقاله فی استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم: این اثر یکی از کهن‌ترین پژوهش‌های موجود درباره تقویم و گاه‌شماری یهود و کهن‌ترین پژوهش مسلمانان در این زمینه به شمار می‌آید و از این رو بسیار مهم است. در این رساله، گاه شماری یهود و دوره کبیسه نوزده ساله و قواعد تعیین این که نخستین روز از ماه تشری با کدام روز هفته مصادف خواهد شد، ذکر شده است. فاصله میان مبدأ تاریخ یهودی و مبدأ تاریخی سلوکی در آن محاسبه شده و قواعدی برای تعیین طول متوسط خورشید و ماه با استفاده از گاه شماری یهودی در آن آمده و با آن که رساله‌ای مختصر است، صحیح و مبتنی بر اطلاعات درست و سند مهمی برای قدمت گاه‌شماری کنونی قوم یهود است. پژوهشگر پرآوازه آمریکایی، اِدوارد اِستوارت کِنِدی، در ۱۹۶۴ میلادی این اثر را بررسی کرده است.

 ۵. کتاب الرُخامَه: درباره چگونگی ساخت و نصب ساعت‌های آفتابی افقی و تعیین اوقات نمازها بوده است. امروزه نشانی از این کتاب در دست نیست.

 ۶. کتاب عمل الاسطرلاب و کتاب العمل بالاسطرلاب: خوارزمی دو کتاب راجع به اسطرلاب نوشته است. یکی کتاب عمل الاسطرلاب درباره چگونگی ساختن اسطرلاب و دیگری العمل بالا سطرلاب درباره چگونگی ساختن به کار بردن اسطرلاب، در این گزیده‌ها از حل مسائل نجومی گوناگون به‌وسیله اسطرلاب سخن رفته است. مثلاً تعیین ارتفاع خورشید و طول و عرض جغرافیایی نقطه‌ای از زمین. متن عربی این دو کتاب متأسفانه از بین رفته و ترجمه‌ای نیز از آن‌ها باقی نمانده است.

 ۸. صوره الأرض: موضوع این کتاب، چنان‌که از نامش پیدا است، جغرافیای جهان است. در ۱۹۲۶ میلادی هانس فُن‌مُژیک این کتاب را در لایپزیگ منتشر ساخت. وی در این چاپ نام مؤلف را به‌اشتباه ابوجعفر محمد بن موسی (محمد بن موسی بن شاکر) ثبت کرده است.

 

گزارش: اعظم حسن تقی

 

 

No tags for this post.