پنجره ای به سوی ناشناخته های دنیای عنکبوت ها

همگام بودن این موجودات با محیطی که در آن زندگی می کنند یکی از جنبه های دنیای شگف انگیز زندگی این موجود است. علیرضا زمانی، کارشناس محیط زیست دانشگاه تهران، محقق جوانی است که سالهاست درباره زندگی عنکبوت ها تحقیق می کند. سیاوش صفاریان پور در برنامه چرخ دوازدهم اردیبهشت با این عنکبوت شناس درباره شگفتی های زندگی این موجودات گفت و گو کرده است.

شما محقق جوانی هستید که مدت زمانی طولانی را به پژوهش و مطالعه بر روی موجوداتی اختصاص داده اید. این در حالی است که شاید عموم مردم علاقه ای به این موجودات نداشته باشند. آیا عنکبوت ها از حشرات هستند؟

یک گروه کلی به نام بندپایان داریم که این گروه از موجودات در زیرگروه های حشرات، عنکبوتیان، صدپایان و هزارپایان و سخت پوستان تقسیم بندی می شوند که گروه های متنوعی از آن ها شناسایی شده است. عنکبوت ها در گروه عنکبوتیان قرار می گیرند. حشرات بدنی سه قسمتی دارند که سر، سینه و شکم را شامل می شود. بدن عنکبوتیان دو قسمتی است که از سر-سینه و شکم تشکیل شده است. حشرات سه جفت پا دارند اما عنکبوتیان چهار جفت پا دارند. حشرات عموما بال و شاخک دارند ولی عنکبوتیان بال و شاخک ندارند. این تفاوت ها در شکل ظاهری این موجودات مشخص است.نکته جالب اینجاست که حدود 50 درصد خانم ها و 16 درصد آقایان عنکبوت هراسی منطقی دارند.

چرا مطالعه و پژوهش درباره این گروه از موجودات برای شما جالب توجه بوده است؟

از کودکی عنکبوت ها برای من جذابیت داشته است. انتخاب رشته و تحصیل در رشته عنکبوت شناسی اتفاقی نبوده است بلکه از مدت ها پیش برای تحصیل در این رشته هدف گذاری کرده بودم. من عاشق این کار هستم. به نظر من شاید نخستین قدم این باشد که سعی کنیم درباره این موجودات زنده تحقیقاتی را انجام دهیم و اطلاعاتی را درباره ویژگی های این موجودات به دست آوریم و نگاه دقیق تری به آن ها داشته باشیم. برای مثال ابریشم عنکبوت ها یکی از قوی ترین مواد زیستی است  که در طبیعت وجود دارد.

منظور از ابریشم، همان تار عنکبوت است؟

 بله . تار عنکبوت ها از جنس پروتئین است. اگرچه ابریشم کرم ابریشم با ابریشمی که عنکبوت تولید می کند از نظر وزن، کشسانی، استحکام و ارتجاع پذیری متفاوت است. اما باید پذیرفت که ابریشم عنکبوت ها بی نظیر است. این ابریشم بسیار سبک است اگر یک عنکبوت یک رشته ابریشم به دور کره زمین بتند، وزن آن کمتر از 500 گرم خواهد بود. این در حالی است که اگر قطر این ابریشم تنیده شده به اندازه یک خودکار یا مداد باشد می تواند یک هواپیمای بوئینگ را که با سرعت در حرکت است نگه دارد. امروزه از ابریشم عنکبوت در زمینه های مختلفی استفاده می شود. ابریشم عنکبوت می تواند انرژی جنبشی زیادی را جذب کند در ساخت جلیقه های ضد گلوله مورد استفاده قرار گرفته است. ابریشم عنبکوت ضدقارچ و ضدباکتری است و می تواند کاربردهای زیادی داشته باشد. اما متاسفانه تصویر خوبی از عنکبوت ها در ذهن ما وجود ندارد و تصور می شود که این موجودات می توانند بسیار خطرناک باشند. مردم از عنکبوت ذهنیت خوبی ندارند. برای مثال از نظر روان شناختی معمولا تصاویر زاویه دار حس خوبی را در افراد ایجاد نمی کنند و اغلب افراد تصاوی انحنا دار را می پسندند. پاهای عنکبوت ها زاویه دار است و رنگ این موجودات عموما تیره است و به همین دلیل این موجودات تصویر خوبی در ذهن افراد ایجاد نمی کنند. عنکبوت ها بسیار سریع حرکت می کنند و روی سطح بدن آن ها پوشیده از موهای کوتاه است. مجموعه این صفات که  در این موجودات در کنار هم قرار گرفته موجب شده است این موجودات مورد توجه قرار نگیرند.

اما با همه این ویژگی ها شما به این موجودات علاقه مند هستید. این موجودات ویژگی هایی دارند که موجب می شود از نظر شکل ظاهری خیلی زیبا نباشند. چه ویژگی موجب شده است این موجودات از نظر شما شگفت انگیز به نظر برسند؟

من عاشق عنکبوت ها هستم. شاید مهم ترین ویژگی که موجب شده است این موجودات در نظر من شگفت انگیز به نظر برسند این است که این موجودات بسیار از هم متفاوت هستند. ما در دنیا حدود 46 هزار گونه عنکبوت داریم و این گونه ها از نظر شکل، طرح، اندازه و رفتار متفاوت هستند.

آیا عنکبوت ها موجوداتی قدیمی هستند؟

حدود 380 میلیون سال پیش عنکبوت ها روی کره زمین بوده اند.

پس زمان دایناسورها هم عنکبوت ها وجود داشته اند؟

بله این موجودات پیش از دایناسورها وجود داشته اند.

اگر کارتون سفر به اعماق زمین را به یاد داشته باشید حتما عنکبوت های بزرگ را به خاطر دارید. عنکبوت هایی که آن زمان وجود داشته اند کوچک بوده اند یا بزرگ؟

خیر قطعا عنکبوت هایی که در گذشته های دور وجود داشته اند به این بزرگی نبوده اند. اکنون نمونه های بزرگ تری هم داریم. اما اطلاعات ما مبتنی بر فسیل هایی است که از این موجودات بر جای مانده است. بر اساس اطلاعاتی که به دسست آورده ایم عنکبوت ها در گذشته خیلی بزرگ نبوده اند.

آیا رتیل ها هم از گروه عنکبوت ها هستند؟

رتیل ها از عنکبوتیان هستند که در گروه جداگانه ای قرار می گیرند. رتیل ها برخلاف عنکبوت ها شکمی بندبند دارند. اما عموم عنکبوت ها چنین ویژگی ندارند. نیش رتیل ها دوقسمتی است و حالت دندانه ای شکل دارد. برخلاف آنچه عموم مردم تصور می کنند رتیل ها زهر ندارند و غده ابریشم هم تولید نمی کنند. اگر رتیل فردی را نیش بزند ممکن است عفونت ثانویه ای ایجاد کند که اگر قبل از چیزی خورده باشد یا موجودی را نیش زده باشد ممکن است باکتری را به فردی که نیش می زند انتقال دهد.

همیشه در فیلم ها دیده ایم که رتیل از ارتفاع می افتد و موجودی را نیش می زند. آیا نیش این موجود زیر شکم آن قرار دارد؟

خیر این طور نیست. نیش عنکبوت در قسمت جلوی بدن قرار دارد اما نیازی نیست که برای نیش زدن از ارتفاع بپرند. نیش رتیل ها نیز در قسمت جلوی بدن قرار دارد این موجودات نیز هر زمان که بخواهند می توانند موجودات دیگر را نیش بزنند و الزاما نباید از ارتفاع طعمه خود را هدف قرار دهند.

آیا نیش این موجودات زهرآگین است؟

عنکبوت ها عموما نیش زهرآگین دارند اما نیش این موجودات برای ما خطرناک نیست. حدود 200 گونه از عنکبوت ها می تواند برای ما خطرناک باشد.  

من و همکارانم دو سال پیش موفق به توصیف گونه ای از عنکبوت ها شده ایم. این گونه عنکبوت در مازندران کشف شده است و گونه ای جدید است که «رابنیولا مازندرانیکا» نامگذاری شده است. جمعیت این گونه محدود است. طول این عنکبوت حدود 2 تا 5/2 سانتی متر است.

شما چطور متوجه می شوید که گونه یافت شده گونه ای جدید است؟

بر اساس مطالعه ساختار میکروسکوپی این موجودات گونه های جدید شناسایی می شوند. ساختارهای تناسلی در هر گونه از عنکبوت ها منحصر به فرد است. در حقیقت این ویژگی از تولید مثل گونه های نزدیک به هم جلوگیری می کند و مانع از جفت گیری دو گونه مختلف می شود.

آیا این ویژگی در مسیر فرگشت این موجودات برای جانورشناسان پیامی را به همراه دارد؟

این ویژگی از گذشته ها دورر وجود دارد و حتی از بررسی ساختار تناسلی نمونه های فسیلی نیز می توان به این ویژگی پی برد. چنین تفاوت هایی در میلیون ها سال پیش وجود داشته است. اما از نظر فرگشتی اطلاعات خاصی در اختیار ما قرار نمی دهد. البته می توان اطلاعاتی بدست آورد که چه گونه ای از چه نیایی اشتقاق  پیدا کرده است اما این اطلاعات عموما در این حد است. گونه جدید دیگری از عنکبوت ها شناسایی شده که در دست توصیف است.

منظور از توصیف چیست؟

ما گونه های جدیدی که شناسایی می کنیم در یک مقاله علمی توصیف می کنیم و تفاوت ها و ویژگی های این گونه را بیان می کنیم. این گونه جدید در استان کرمان شناسایی شده است که واقعا برای ما عنکبوت شناسان بسیار شگفت انگیز است. این گونه از همه گونه هایی که در این زیرخانواده قرار می گیرد به واسطه رنگ آبی که دارد تمیز داده می شود. دیگر عنکبوت هایی که در این زیرخانواده قرار می گیرد در همه دنیا به رنگ سیاه یا قهوه ای هستند. این نخستین نمونه ای است که به رنگ آبی بسیار درخشان است  و در نوع خود بسیار منحصر به فرد است.

بنابراین شما در نتیجه مطالعات و تحقیقات برای یافتن گونه های جدیدی از عنکبوت ها باید سفر کنید. هدف گذاری برای سفرهای تحقیقاتی چطور انجام می شود؟

معمولا مناطق مورد نظر برای سفر و تحقیق به طور تصادفی انتخاب می شود  و به این بستگی دارد که روی چه گروهی از عنکبوت ها قرار است تحقیق کنیم. اگر قرار است درباره عنکبوت هایی مطالعه کنیم که زیستگاه های مرطوب را می پسندند در این صورت جنگل های هیرکانی مناطق شمالی بهترین منطقه برای مطالعه بر روی این عنکبوت هاست. بیشتر عنکبوت هایی که من درباره آن ها تحقیق کرده ام در مناطق گرم و خشک سکونت دارند.

به طور کلی عنکبوت ها بیشتر در مناطق گرم و خشک زندگی می کنند یا مناطق مرطوب؟

مناطق مرطوب. اما به طور کلی در همه زیستگاه های خشک هم عنکبوت ها وجود دارند. یکی از موفق ترین گروه های جانوری هستند.

چرا این موجودات تا این اندازه موفق هستند؟

شاید یکی از مهم ترین دلایل موفقیت عنکبوت ها قابلیت پراکنش بالای این موجودات باشد. دیده شده است در جزایری که آتشفشان وجود دارد زمانی که آتشفشانی فوران می کند و کل جزیره را از بین می برد نخستین جانورانی که در این منطقه پیدا می شوند عنبکوت ها هستند. این به دلیل پراکنش بالای این موجودات است. بچه عنکبوت ها وقتی که به دنیا می آیند عموما در ارتفاعی مستقر می شوند و یک رشته ابریشم از تارریس های خود رها می کنند و بعد از بررسی وزش باد خود را در جریان باد رها می کنند تا جایی فرود آیند و به این ویژگی اصطلاحا هوانوردی یا بلونینگ گفته می شود.

یعنی عنکبوتی که از تخم بیرون آمده است به طور غریزی تار را تولید می کند.

بله . این موجودات به طور غریزی در یک ارتفاعی قرار می گیرند. یکی از مهم ترین شکارگرهای عنکبوت ها خود این موجودات هستند. در یک فصل خاصی که عنکبوت ها متولد می شوند مهم ترین کاری که باید انجام دهند این است که از دست همدیگر فرار کنند و به نوعی تراکم خود را در محیط کاهش دهند. در نتیجه مجبور هستند درمحیط پخش شوند. بنابراین همان طور که گفته شد در ارتفاع قرار می گیرند و خودشان را به جریان باد می سپارند.

باد چه کمکی به آن ها می کند؟

باد صرفا موجب انتقال آن ها می شود. عنکبوت ها خودشان بر این که در چه منطقه ای فرود آیند کنترلی ندارند و شاید این یک ویژگی مثبت باشد که موجب می شود عنکبوت ها بتوانند در خشکی ها پخش شوند.

لطفا درباره گونه جدیدی از عنکبوت ها که در خلیج فارس کشف شده توضیح دهید.

ما اخیرا موفق شدیم گونه جدیدی از عنکبوت ها را پیدا کنیم که محل زندگی خاص و جالبی دارد. اولین نمونه های این عنکبوت را حدود دو سال پیش  در سواحل جزیره قشم و زیر مرجان های شکسته و داخل صدف های آب های خلیج فارس در مناطق جزر و مدی شناسایی کردیم.

یعنی برای یافتن این گونه ها غواصی کردید؟

خیر این گونه ها در مناطق جزر و مدی شناسایی شد.

عنکبوت ها در آب خفه نمی شوند؟

رفتارشناسی و اکولوژی این گونه را به طور دقیق مورد مطالعه قرار نداده ایم. اطلاعات کاملی از پراکنش این گونه نداریم. اما حدس می زنیم این گونه در حفرات مرجان ها زندگی می کند و در جریان مد که سطح آب افزایش پیدا می کند قبل از آن لایه ای از ابریشم در داخل این حفه می تند و خودش در درون این حفره پنهان می شود. این گونه را پارتیوما امیگماتیما نامگذاری کرده ایم. نام این گونه برگرفته از ویژگی های مبهم آن از نظر محل جغرافیایی است.

یعنی این لایه ابریشم تنیده شده در دهانه حفره آن قدر ضخیم است که می تواند به عنوان عایق عمل کند؟

بله همین طور است. بر اساس مطالعاتی که انجام داده ایم به نظر می رسد این گونه در جریان جزر که سطح آب کاهش پیدا می کند از حفره خارج می شود از سخت پوستان کوچک تغذیه می کند. حدس ما این است. هرگونه ای یک کنام یا نیچی را انتخاب می کند و ما هنوز درباره تاریخ تکاملی این گونه ها که درر نواحی جزر و مدی زندگی می کنند اطلاعاتی را به دست نیاورده ایم.

در تصاویر عنکبوت ها تعداد زیادی چشم دیده می شود آیا این موجودات می بینند؟

عموم عنکبوت ها هشت چشم دارند و بعضی از آن ها شش چشمی یا حتی فاقد چشم هستند. اما بینایی آن ها بسیار ضعیف است. روی سطح بدن عنکبوت ها موهای زیادی دیده می شود و این موها در حقیقت حسگرهایی هستند که از طریق مجموعه از اعصاب عصب دهی شده اند. در این شرایط این موجودات زیاد به چشم نیاز ندارند و می توانند از طریق موهای حسی از محیطی که در آن زندگی می کنند دید دقیقی داشته باشند. یکی از ویژگی های جالب توجه درباره گونه یافت شده در مناطق جزر و مدی این بود که این گونه با نزدیک ترین گونه آن که در دنیا شناسایی شده بود حدود 6 تا 8 هزار کیلومتر فاصله داشت. این گونه برای جهان علم ناشناخته بود اما جالب این بود که هیچ ارتباطی با گونه های نزدیک نداشت. زیستگاه این گونه در چابهار استان سیستان و بلوچستان بود و این نقطه شروع مطالعات ما درباره این گونه است. امیدواریم بتوانیم در آینده درباره بوم شناسی و رفتارشناسی این گونه اطلاعاتی را به دست آوریم.

از کجا متوجه می شوید که گونه یافت شده کشف جدیدی است آیا یک شاخص وجود دارد که شما را در فهرست کاشفان این گروه از موجودات قرار می دهد؟

وقتی نمونه برداری می کنند نمونه ها را در زیر میکروسکوپ مورد مطالعه قرار می دهیم. همان طور که پیش از این اشاره شد از طریق صفات  و ویژگی هایی که برای جدا کردن گونه های مختلف از همدیگر تعریف شده است می توانیم این موجودات را مطالعه کنیم  و اگر درصد اندکی با گونه های نزدیک به آن متفاوت باشد به عنوان یک گونه جدید شناسایی می شود. واقعا این یکی از زیباترین کارهایی است که در حوزه دانش در سطح دنیا انجام می شود. وقتی شما گونه جدیدی کشف می کنید دقیقه به دقیقه قسمتی از هستی را می بینید که پیش از شما هیچ فرد دیگری موفق به دیدن آن نشده است و این شگفت انگیز است.

در صحبت ها به این موضوع اشاره کردید که تار عنکبوت بسیار مستحکم و قوی است و از پروتئین تشکیل شده است. این تار از قسمت انتهای پشت بدن عنکبوت خارج می شود و به نظر می رسد مدفوع عنکبوت هم از همین قسمت خارج می شود.

خیر این طور نیست. این ها یک سری اندام هایی است که اسپینرت یل تارریس نام دارد. نوک آن ها یک سری ساختارهای ریزی به نام اسپبوت وجود دارد که هر یک از آن ها از داخل به یک غده تولید ابریشم منتهی می شود که در داخل شکم جانور قرار گرفته است. هر عنکبوت می تواند صدها یا هزاران غده تولید ابریشم داشته باشد که تاکنون هفت نوع متفاوت از آن ها شناسایی شده است اما هیچ گونه ای این هفت نوع غده را به طور کامل ندارد. اما به واسطه انواع مختلف غده ها می تواند انواع مختلفی از تار ابریشم را تولید کند که می تواند چسبناک یا غیرچسبناک باشد. این یک کارخانه عجیب و غریب است.

قاعدتا بر اساس سهم غذایی که وارد بدن عنکبوت می شود باید برای میزان تولید تار ابریشم سقفی وجود داشته باشد. آیا ممکن است عنبکوت برای تولید تار کم بیاورد؟

بستگی به گونه خاص آن دارد. روی همه گونه ها در این زمینه مطالعه نشده است اما قطعا عنکبوت باید برای تولید تار یک سری موادی در اختیار داشته باشد که بتواند ابریشم بسازد. اگر رژیم غذایی این موجود فقیر باشد و این مواد را در اختیار نداشته باشد کم می آورد.

یکی از سوالاتی که درفهرست سوالات عامیانه درباره عنکبوت ها دیده می شود این است که آیا وجود عنکبوت ها در کنار ما انسان ها می تواند خطری را به همراه داشته باشد؟

عنبکوت های خطرناک وجود دارند اما تعداد آن ها خیلی زیاد نیست . خیلی از آن ها در محیط محل زیست انسانی زندگی نمی کنند و از بین 46 هزار گونه عنکبوت شناسایی شده فقط 200 گونه برای انسان خطرناک است و شاید بر این اساس درست نباشد برخورد بدبینانه ای نسبت به این موجودات داشته باشیم.

چرا باید این گونه ها را حفظ کنیم و به عبارت دیگر انقراض  آن ها چه پیامدهای دارد؟

دلیل اول این است که این گونه ها طی میلیون ها سال تکامل و فرگشت پیدا کرده اند و مانند هرگونه دیگری حق حیات دارند. انسان ها باید از دیدن این موجودات لذت ببرند. اما یکی از دلایل اصلی برای حفظ این گونه ها نقش مهم عنکبوت ها در کنترل جمعیت حشرات است. تخمین زده می شود اگر عنکبوت ها نباشند قحطی زمین را برمی دارند. گفته می شود عنکبوت ها سالانه در حدود وزن مردم بریتانیا حشره مصرف کنندو اگر این عامل محدود کننده از بین برود جمعیت حشرات به میزان قابل توجهی افزایش پیدا می کند. البته عنکبوت ها ترکیبات متفاوتی دارند و در زهرشان ساختار متفاوتی وجود دارد که اکنون از آن به عنوان یک داروی ضد سرطان استفاده می شود. وقتی یک گونه منقرض می شود صرفا یک گونه نیست که منقرض می شود ممکن است امکان دسترسی بشر به یک نوع ابریشم خاص یا یک ترکیب خاص در زهر یک گونه که می تواند در درمان یک بیماری خاص کاربرد داشته باشد از بین برود.

 بنابراین اگر از این به بعد با یک دمپایی عنکبوتی را نشانه گرفتید یادتان باشد که با یک موجود خاص و منحصر به فرد مواجه هستید.

من توصیه می کنم از این به بعد به عنکبوت ها به عنوان یکی از شگفت انگیز ترین موجودات نگاه کنید.

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا