سونامی چطور به وجود می‌آید؟
حالا بعد از قرن‌ها ما می‌دانیم امواج غول‌آسا بر اثر حرکت هیولا‌های افسانه‌ای ایجاد نمی‌شوند. توکودیدس اولین کسی است که در سال ۴۰۰ قبل از میلاد به این موضوع در کتابش اشاره کرده و این امواج را ناشی از لرزش زمین دانسته. هر هرج و مرج و آشفتگی در بستر دریا می‌تواند این امواج وحشت‌انگیز را تولید کند. آشفتگی‌هایی که بر اثر یک زلزله ایجاد می‌شوند مهم‌ترین عامل ایجاد این امواج غول‌پیکر محسوب می‌شوند. بعد از زلزله امواج سهمگین بدون آنکه از شدتشان کاسته شود به همه بندرگاه‌های دور و نزدیک می‌رسند، همه چیز را شسته و با خودشان می‌برند. این اتفاقی است که در زبان ژاپنی و حالا در همه جهان به آن سونامی می‌گویند. عوامل دیگری هم می‌توانند باعث ایجاد سونامی شوند؛ مثلا زمین‌لرزه‌های بزرگ در بستر دریا یا دیواره‌های ساحلی و همین طور فوران‌های بزرگ آتشفشانی از جمله عوامل به وجود آمدن امواج بزرگ محسوب می‌شوند. با این همه هنوز هم زلزله متهم شماره یک در به وجود آمدن سونامی است. اما این متهم آن‌قدر‌ها هم که تصور می‌شود در این قضیه نقش ندارد و هر زلزله‌ای نمی‌تواند سونامی تولید کند. سالانه بیشتر از هزاران زلزله کف اقیانوس‌ها را می‌لرزاند اما تقریبا هیچ‌کدامشان امواج غول‌پیکر و ویران‌کننده تولید نمی‌کنند. برای اینکه بدانیم سونامی چطور به وجود می‌آید باید قبل از آن با مفاهیم دیگری آشنا شویم.
پوسته کره زمین از چند صفحه بزرگ تشکیل شده است. این صفحات نسبت به هم حرکت کرده و می‌لغزند که به آن تکتونیک صفحه‌ای گفته می‌شود. به خاطر قطر و اندازه، صفحه‌های تشکیل‌دهنده به دو بخش پوسته قاره‌ای و اقیانوسی تقسیم می‌شوند. پوسته قاره قطر بیشتری دارد که به طور متوسط تا ۸۰ کیلومتر هم می‌رسد اما پوسته اقیانوسی بسیار نازک‌تر بوده و به طور متوسط ۱۰ کیلومتر قطر دارد. حالا تصور کنید این صفحات غول‌آسا نسبت به هم حرکت کرده یا تکان بخورند. حقیقت این است که حرکت این پوسته‌ها یک حرکت یکنواخت و آرام است که در طول میلیون‌ها سال تاثیرش دیده می‌شود. اما در نقاطی این حرکات به بن‌بست می‌خورند و جلویشان گرفته می‌شود. یکی از این نقاط محل برخورد پوسته‌های اقیانوسی و قاره‌ای است. اینجا جایی است که پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره‌ای می‌رود و در ماگمای گوشته زمین ذوب می‌شود. به این حرکت فرورانش گفته می‌شود و به ناحیه‌ای که این اتفاق در آن می‌افتد زون فرورانش می‌گویند. زون فرورانش و محل برخورد پوسته قاره‌ای و اقیانوسی جایی است که داستان ما در آن منطقه اتفاق می‌افتد.
فرورانش
حالا می‌دانیم که پوسته زمین در محل برخورد اقیانوس‌ها و قاره‌ها تنش‌ها و حرکات شدید دارد. حالا تصور کنید که هر عاملی مثل شکل پوسته‌ها و جهت قرار‌گیری آنها برای مدت زمان طولانی جلوی این حرکت را بگیرند. آن وقت انرژی جمع شده، متراکم می‌شود و بعد وقتی نیرویش از نیروی بازدارنده بیشتر شد با حرکتی ناگهانی آزاد می‌شود. به این‌ترتیب زلزله‌هایی در طول برخورد این صفحات پدید می‌آیند که به زلزله‌های فرورانشی مشهور هستند. این زلزله‌ها جزو بزرگترین و مخرب‌ترین زلزله‌هایی هستند که روی زمین رخ می‌دهند. آنها مخرب هستند چون انرژی بسیار زیادی دارند و هم اینکه این زلزله‌ها متهمان اصلی پرونده سونامی هستند. اما چرا این زلزله‌ها باعث تولید سونامی می‌شوند؟ وقتی که صفحه اقیانوسی به زیر صفحه قاره‌ای می‌لغزد در حقیقت صفحه قاره‌ای را به سمت بالا هول می‌دهد. حالا اگر این حرکت ناگهانی باشد آن وقت یک مرتبه بخش بزرگی از پوسته قاره زیربار فشار می‌شکند، پوسته اقیانوسی به زیر آن می‌لغزد و بخشی از پوسته قاره را به سمت بالا هول می‌دهد. در نتیجه انرژی عظیمی در آن نقطه آزاد می‌شود که معمولا میزان انرژی آزاد شده را با انفجار هزاران بمب اتمی مقایسه می‌کنند. حالا زلزله‌ای اتفاق افتاده که جهت امواج آن عمودی است و این انرژی میزان زیادی از آب را به سمت بالا هول می‌دهد. حالا وقت آن است که با امواج آب از قعر اقیانوس به سطح بیاییم تا ببینیم در آنجا چه اتفاقی می‌افتد.
امواج پنهان
وقتی که آب به سمت بالا رانده می‌شود، جاذبه روی آن عمل می‌کند. به این ترتیب انرژی فوق‌العاده زیادی که آب بر اثر لرزش زمین در خودش جای داده را به طور افقی به موازات سطح آب هدایت می‌کند. البته هنوز هم در این منطقه چیز خاصی دیده نمی‌شود؛ فقط حجم عظیمی از آب در دل اقیانوس بر اثر تاثیر همزمان زلزله و جاذبه به سرعت بسیار زیاد به حرکت در آمده است. سرعت حرکت این توده‌های آب با عمق آب نسبت مستقیم دارد؛ به همین دلیل انرژی آنها کمتر مستهلک می‌شوند و می‌توانند فاصله‌های بعیدی را بپیمایند. هر چه این توده‌ها به آب‌های کم عمق‌تر برسند سرعتشان کمتر می‌شود و به جای آن ارتفاع می‌گیرند. در حقیقت امواج سونامی درست بر خلاف دیگر امواج بزرگ فقط در ساحل ماهیت‌شان آشکار می‌شود. امواج سونامی‌ها معمولا روی دریا طول موج‌های (فاصله بین دو قله موج) بلندی دارند. طول موج‌هایی که گاهی فاصله آنها به ۲۰۰ کیلومتر می‌رسد و با همین طول موج‌هاست که آنها با سرعت‌هایی بیشتر از ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت طول اقیانوس را می‌پیمایند تا به ساحل برسند. همین امواج وقتی به آب‌های کم‌عمق ساحلی می‌رسند به هم نزدیک‌تر و فشرده‌تر شده و لحظه به لحظه بلند‌تر می‌شوند تا جایی که ارتفاعشان به بیشتر از ۱۰ متر می‌رسد. آن وقت با شدت تمام خودشان را به‌ساحل می‌کوبند و ویرانی و مرگ را پدید می‌آورند. به این‌ترتیب حرکات پوسته زمین، جاذبه و آب ترکیب خطرناکی هستند که جزو خطرناک‌ترین بلایای طبیعی دسته‌بندی می‌شوند. گاهی این زلزله‌ها در بستر اقیانوس‌ها رخ می‌دهند و فقط سونامی ناشی از آن خرابی و مرگ به بار می‌آورد. در این مورد می‌شود سونامی سال ۲۰۰۴ در اقیانوس هند را مثال زد که باعث مرگ بیش از ۱۰۰ هزار نفر در جنوب شرق آسیا شد. اما گاهی این زلزله‌ها به ساحل نزدیک هستند؛ یعنی هم خودشان خرابی به بار می‌آورند و هم سونامی حاصل از آن. در این مورد می‌شود همین زلزله و سونامی سندایی ژاپن را مثال زد؛ زلزله‌ای که هرچند تعداد کشته‌های آن حتی با حساب سونامی به پای سونامی اندونزی نمی‌رسد اما تبعات وحشتناک اقتصادی و هسته‌ای آن تا مدت‌ها گریبانگیر جهان خواهد بود. در دو‌صفحه بعدی به زلزله و سونامی سندایی ژاپن می‌پردازیم.
غرباله، سونامی ایرانی
شاید باورتان نشود اما ایرانی‌ها برای سونامی یک واژه کاملا محلی دارند به نام غرباله. حالا اینکه این غرباله از کجا آمده است داستان جالبی است که پیگیری آن شاید خیلی چیزها را معلوم کند. در تاریخچه سواحل جنوبی ایران یک نام به چشم می‌خورد که با غرباله یا همان سونامی عجین شده است؛ سیراف. این منطقه شهری باستانی است در جنوب شهرستان کنگان در استان بوشهر. سیراف یکی از قدیمی‌ترین بنادر ایران است که زمانی دارای رونق فراوانی بوده است و در دوره ساسانی و اوایل اسلامی مهم‌ترین بندر این سرزمین محسوب می‌شده است. این رونق آن‌قدر زیاد بوده است که ملوانان سیرافی تا زنگبار رفت و آمد داشته و عده‌ای از آنها در همان جا ساکن شده‌اند. اما یک اتفاق برای همیشه این بندر را خاموش کرده است؛ در منابع تاریخی ذکر شده است که این بندر در قرن چهارم هجری بر اثر زلزله به زیر آب رفته و نابود می‌شود. در این منابع از این اتفاق با عنوان غرباله نام برده و گفته شده، غرباله موجی است که بر اثر زلزله و یا آتشفشان ایجاد می‌شود. هرچند در صحت این منابع تاریخی شک وجود دارد و نمی‌توان وقوع یک سونامی را در این منطقه تایید کرد اما شواهد دیگری وجود دارد که رخ دادن سونامی در قسمت دیگری از سواحل جنوبی ایران را بالا می‌برد؛ یک زون فرو رانش. همان‌طور که متوجه شدید زون فرو رانش جایی است که پوسته اقیانوس به علت وزن بیشتر به زیر پوسته قاره‌ای می‌رود اما گاهی این اتفاق متوقف شده یا روند آن کند می‌شود اما فشاری که پوسته اقیانوس به پوسته قاره‌ای وارد می‌کند هرگز از بین نمی‌رود. بنابراین انرژی در محل برخورد ذخیره شده و به طور ناگهانی آزاد می‌شود. این اتفاق زلزله نام دارد. همان‌طور که در زلزله ژاپن دیده شد هر قدر دو صفحه‌ای که به هم برخورد می‌کنند بزرگتر باشند، زلزله هم بزرگتر خواهد بود.
فرورانش در ایران
منطقه مکران در سیستان و بلوچستان ایران و پاکستان جایی است که پوسته اقیانوس هند زیر پوسته صفحه فلات ایران می‌رود. «ما در این منطقه سابقه یک زلزله هشت ریشتری داریم. بنابراین اینجا می‌تواند مستعد بروز سونامی و زمین‌لرزه‌های بزرگ باشد.» این را دکتر زارع به دانستنیها می‌گوید. در آذر ماه سال ۱۳۲۴ زلزله‌ای ۲/۸ ریشتری این منطقه را لرزانده است. این بزرگترین زلزله ثبت شده تاریخ ایران به حساب می‌آید. در آن زلزله جهت امواج لرزه‌ای طوری بود که سونامی شدید بر اثر آن ایجاد نشد اما کسی نمی‌داند در زلزله بعدی چه اتفاقی می‌افتد. بنا بر تخمین‌ها در صورتی که یک زلزله بزرگ ۸ تا ۹ ریشتری این منطقه را بلرزاند، می‌تواند به صورت بالقوه امواجی به ارتفاع پنج تا هفت متر ایجاد کند. همان‌طور که در تصویر هم دیده می‌شود. این امواج می‌توانند تمام شهرهای ساحلی ایران و کشورهای حاشیه دریای عمان را به شدت تحت تأثیر قرار دهند.
امواج در بندرهای ایرانی
حالا بیایید با هم نگاهی بکنیم به نقشه و فرض کنیم یک سونامی احتمالی بر اثر زلزله در زون فرورانش مکران ایجاد شده است. با تعقیب امواج این سونامی خواهیم دید که در بدترین حالت چه بلایی بر سر بندرهای ایرانی و غیرایرانی منطقه می‌آید. همان‌طور که در تصویر دیده می‌شود، محل وقوع زلزله احتمالی می‌تواند هر جایی روی نوار قرمزرنگ باشد. در این صورت امواج به صورت دایره‌وار پخش شده و به شمال، جنوب، شرق و غرب حمله می‌کنند. ما فعلا امواجی را تعقیب می‌کنیم که به سمت بنادر ایرانی و حاشیه دریای عمان حرکت می‌کنند. همان‌طور که در نقشه دیده می‌شود، امواج غرباله در کمتر از ۲۰ دقیقه از زیر قایق ماهیگیران عبور کرده و بندر زیبای چابهار را درهم می‌کوبند. سپس همان‌طور که دیده می‌شود امواج سونامی که با رنگ قرمز مشخص شده‌اند، به سوی شهرهای ساحل جنوبی و شمالی دریای عمان حرکت کرده و تقریبا همه چیز را سر راهشان می‌شورند. بعد از چابهار و با فاصله‌ای اندک شهرهای کوچک ساحلی مثل کنارک هم توسط سونامی مورد حمله قرار می‌گیرند، سرنوشتی که در انتظار همه شهرهای کوچک ساحلی منطقه است. در همین زمان ساکنان مسقط پایتخت عمان که هنوز به خاطر زلزله در بهت هستند با امواج سونامی روبه‌رو می‌شوند و فاجعه تکمیل می‌شود. با فاصله کمتر از یک ساعت امواج به بندر جاسک می‌رسند. با کمی بدشانسی در محل وقوع زلزله این امواج می‌توانند بدون اتلاف انرژی بندرعباس را نیز هدف قرار دهند اما بعد از آنکه بندر میناب را هدف قرار دادند، همزمان با این اتفاق جزایر هرمز، قشم عبور امواج از روی خاکشان را تجربه می‌کنند. در همان زمان امواج به بندر کراچی می‌رسند و خودشان را با شدت به ساحل این بندر شلوغ می‌کوبند. در ساحل ایران امواج اصلی نمی‌توانند از تنگه هرمز عبور کنند و خوشبختانه شهرهای ساحلی خلیج‌فارس در امان خواهند ماند. در همین فاصله خبرها به سرعت پخش شده و همه در بهت و حیرت فرو می‌روند. همان‌طور که گفته شد در این سناریو بدترین حالت ممکن تصور شده است. یک زلزله و سونامی حاصل از آن می‌توانند خسارتی به مراتب کمتر و یا در همین حد را به دنبال داشته باشد. این موضوع نشان می‌دهد که نباید فقط به برگزاری سمینارهای آموزشی بسنده کرد. ایجاد یک سامانه هشدار سونامی در منطقه حداقل کاری است که می‌تواند از بروز فاجعه انسانی جلوگیری کند.
منبع: دانستنیهاآنلاین
No tags for this post.
