گزارش اختصاصی سینا پرس از آتشکده های ساسانی استان کرمانشاه
درزبان فارسی آتشکده به معنای خانۀ آتش است. این واژه در پارسی میانه به شکل آتخش کَدَگ ( (ātaxš-kadag،آمده است که اصطلاحی زرتشتی برای ساختمانی خاص بوده که درآن آتش مقدس زرتشتیان شعله ور بوده است. نامی که درکتاب های پهلوی نسبت به مترادفهایش مانی آتخش māni ataxš)) یا خانگ آتخش xānagi ataxš)) کمتر رایج ومورداستفاده بوده است. به نظر می رسد پارتها برای چنین ساختمانی واژه ای مانند آتروشان(ātarŌšan) داشتند که به معنی جایگاهی که آتش درآن شعله ور بوده به کار برده شده و مشابه اصطلاحی است که درزبان ارمنی به عنوان وام واژه به شکل آتروشان (ātrušan) درآمده است. بر اساس متون و مستندات تاریخی باقی مانده ، حالت عادی این عبارت در پارسی میانه نام هایی همچون کدگ، مان(man) و خانگxanag))بوده است.
تعداد زیادی ازچهارطاقی هایی که با قلوه سنگ ساخته شده اند را امروزه دراستان فارس و دیگر نقاط ایران می بینیم که به عنوان چهارطاق یا چهارطاقگان مشهورند. دراین میان کرمانشاه با توجه به نزدیکی به پایتخت ساسانیان درتیسفون بسیار مورد توجه بوده و این توجه دراواخر دوره ساسانی بسیار بیشتر شده است. وجود آتشکده های ساسانی درشهرستان اسلام آبادغرب گواه این موضوع است.
پس از فروپاشی امپراطوری ساسانیان نام متفاوتی که برای آتشکده بین زرتشتیان مورد استفاده قرارگرفت درمهر(Dar-e Mehr) بود. ازقرارمعلوم این واژه به طورکلی برای ایرانیان زرتشتی جایگزین اصطلاحات قدیمی تر شده است. همچنین پارسیانی که درهندوستان مستقربودند این واژه را با اصطلاح گجراتی آگیاری((agiary مطابقت دادند که ترجمۀ لفظی آتشکده است وهمراه با واژۀ درمهر ازآن استفاده کردند. قدیمی ترین شناسایی از بقایای آتشکده درایران بقایای معماری موجود در کوه خواجه سیستان است که در این محل آتشدان یا سکوی سنگی آتش هنوزوجود دارد. این بقایای معماری تنها آثار شالودۀ قدیمی ترین بنای ساختمانی است که در پی گذر هزاران سال از زمان ساخت ان ؛ از نابودی بر اثر عوامل مختلف جوی ، تخریب های عامدانه انسانی و نبردها و جنگ های فراوانی در امان مانده و احتمالا به دورۀ سلوکی یا اوایل دورۀ اشکانی نسبت داده می شود.
بر اساس شواهد و قرائن موجود ،این نیایشگاه در دورۀ اشکانی دوباره تجدید بنا شده و دردورۀ ساسانی گسترش بیشتری یافت. در دوران استقرار ساسانیان در ایران و همزمان با رسمی شدن دین زرتشتی در کشور ، شاهد ساخته شدن تعداد زیادی آتشکده در گوشه و کنار ایران هستیم که امروزه بقایای آن به صورت چهار طاقی های متعددی دیده می شوند. در این میان تعداد نسبتاً بیشتری ازبقایای آتشکده هایی که برجای مانده و درمورد آنها آگاهی داریم متعلق به دورۀ ساسانی است که اغلب درجنوب غربی ایران مانند استان های فارس،کرمان و منطقه ای که در گذشته به عنوان عراق عجم شناخته می شد قرار داشت.
البته باید اذعان داشت که بزرگترین آتشکده در بین این مجموعه ها ؛ آتشکده آذرگشنسپ درآذربایجان و آذر برزین در خراسان بود .
ویژگی مشخص آتشکده های ساسانی نیایشگاهی گنبد دار بود که برای بر افروختن آتش پایه گذاری شده بود. طرح عمومی آن ها عمدتا مربع شکل بود وستون هایی درچهارگوش داشتند که درواقع نقش حامی را برای گنبد بازی می کردند و درسه کنج های این ابنیه ؛ فیل پوش هایی تعبیه شده بود که بنا را از حالت چهار ضلعی به هشت ضلعی تبدیل کرده و امکان ساخت گنبد مدور و بخش انتقالی بنا را فراهم می کرد.
تعداد زیادی ازچهارطاقی هایی که با قلوه سنگ ساخته شده اند را امروزه دراستان فارس و دیگر نقاط ایران می بینیم که به عنوان چهارطاق یا چهارطاقگان مشهورند. دراین میان کرمانشاه با توجه به نزدیکی به پایتخت ساسانیان درتیسفون بسیار مورد توجه بوده و این توجه دراواخر دوره ساسانی بسیار بیشتر شده است. وجود آتشکده های ساسانی درشهرستان اسلام آبادغرب گواه این موضوع است.
بر اساس گزارش های باستان شناسی در سال های اخیر و پس ازکاوشهای نجات بخشی درمحدودۀ سد شیان اسلام آباد درشهریور ماه 1384خورشیدی بقایای آتشکده ای از دوران ساسانی نمایان شد. دشت شیان در45 کیلومتری غرب کرمانشاه درشهرستان اسلام آباد غرب واقع شده وآتشکدۀ شیان نزدیک روستای قلعه شاهین ازدهستان شیان،بخش حمیل است.
حسن رضوانی طی کاوش های نجات بخشی در این محل موفق به یافتن آتشکده ای کم نظیر از دورۀ ساسانی شد. بنای اصلی آتشکده عبارت است از یک چهارطاقی با راهروی پیرامونی (راهروی طواف) به ابعاد 5/14 در 5/14متر، مصالح ساخت آتشکده قلوه سنگ غوطه ور درملات گچ بوده و این مجموعه دارای کفسازی از جنس گچ است.
امروزه بقایای دیوارهای آتشکده تا ارتفاع 110سانتیمتر برجای مانده هرچند درحال حاضر درون آتشکده به منظور حفاظت دربرابر آسیب های طبیعی و دست اندازی های انسانی پرشده است . ضخامت دیوارهای اصلی آتشکده بین 90 تا110سانتیمتر ودارای اندود گچی به ضخامت 5سانتیمتر است. این بنا احتمالاً دارای سقفی گنبدی بوده که برروی چهارجرزی که بقایای آنها هنوز دیده می شود استواربوده و دورتا دور بنای اصلی چهارتاقی، راهروی طواف به عرض 70/1متردیده می شود.
این راهرو از سه سوی شرق، شمال وغرب به بیرون ازبنا راه داشته و ورودی اصلی آتشکده احتمالاً درسمت شرقی بوده زیرا دراین بخش طی حفاری های باستان شناسی ؛ کفی گچی به ابعاد 20/4 در 90/10 مترآشکارشد. دربخش مرکزی آتشکده یک سکوی مربع شکل به ابعاد315 در 315سانتیمتر یافت شد که احتمالاً مربوط به آتشدان اصلی است.
آتشکدۀ دیگری که دراین ناحیه قراردارد موسوم به میل میلگه است. این آتشکده در32 کیلومتری شهرستان اسلام آبادغرب قرار دارد. برای دسترسی به این چهارتاقی باید به سمت گوواور حرکت کنیم و نرسیده به آن و با عبورازجاده ای فرعی و پشت سرگذاشتن روستاهای ترازک کسان وترازک عبدالله به روستای میلگه سیاه سیاه باباخان می رسیم. درحاشیه روستا بقایای آتشکده ای ازدوران ساسانی وجود دارد که روی پشته ای کم ارتفاع بناگردیده و همانند دیگر آتشکده های این دوره ازقلوه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. آن چه که امروزه ازاین آتشکده برجا مانده چهارجرزسنگی در کنار چهارپایه و ساقه ستون سنگی که دوتا ازآنها سالم مانده و دوتای دیگر بسیارصدمه دیده اند.
پایه ستون ها مربع شکل و بسیارکوچکند ودو رج دارند. ساقه ستون ها هم دربخش میانی دارای 3 ردیف تزیین طنابی شکل هستند. درمجموع بلندی این دو پایه و ساقه ستون کوچک 65 سانتیمتراست و هر دوی ان ها ازنظرشکل و اندازه بسیارجالب توجه هستند و شاید بتوان گفت از بسیاری از جهات منحصربه فردند. به نظر می رسد در زمان ساخت بنا ؛ دو پایۀ دیگر هم وجود داشته که البته امروزه اثری ازآن ها نیست ولی جایگاه ومحل قرارگیری آن ها به روشنی دیده می شوند.
در خاتمه لازم به ذکر است که آتشکدۀ دیگری ازدوران ساسانی درروستای پلنگردو طی کاوشهای باستان شناسی سال 1391 سرازخاک بیرون آورد که به خوبی اهمیت مذهبی این ناحیه رادراواخر دورۀ ساسانی نشان می دهد.
تصاویر و گزارش میدانی : حمیدرضا سروری
توضیحات فنی : حمیدرضا سروری – کارشناس ارشد باستان شناسی
احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترای باستان شناسی
No tags for this post.
