غفلت اقتصادی از ظرفیت‌‌های ژنتیکی

 با توجه به عمر شش ساله مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در ذخیره‌سازی منابع ژنتیکی و زیستی شاید نتوانیم بزودی‌ شاهد رونق اقتصادی این بخش باشیم؛ اما جای امیدواری است مسئولان سیاستگذار قبل از آن که دیر شود، توجه جدی و موثری نسبت به این ذخایر خدادادی داشته باشند.

اهمیت توجه به ذخایر ژنتیکی که چه‌بسا این روزها بیش از ذخایر نفت و گاز در دنیا مورد توجه هستند، موجب شده تا پانزدهم فروردین به عنوان روز گرامیداشت ذخایر ژنتیکی و زیستی نامگذاری شود.

دکتر سیدابوالحسن شاهزاده فاضلی متخصص ژنتیک و رئیس مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در گفت‌و‌گو با جام‌جم درباره مفهوم ذخایر ژنتیکی و زیستی می‌گوید: گردآوری، تعیین هویت، کنترل کیفی، طبقه‌بندی، ثبت، نگهداری، تکثیر و توزیع انواع میکروارگانیسم‌ها و سلول‌های قابل کشت و تجدیدپذیر اعم از باکتری، قارچ، ویروس، دانه‌ها و سلول‌های گیاهی و حیوانی و دی‌ان‌ای ژنومی و فرآورده‌های نوکلئوتیدی، ذخیره‌سازی ژنتیکی و زیستی محسوب می‌شود.

وی درباره اهمیت این ذخیره‌سازی تاکید می‌کند: ذخایر ژنتیکی از آن جهت که حیات طبیعت و بشر یعنی امنیت غذایی و سلامت ما، کاملا وابسته به آن است، اهمیت دارد. با توجه به تغییرات آب و هوایی در سال‌های اخیر، افزایش آلودگی‌های زیست محیطی و دخالت‌های زیانبار بشر در طبیعت موجب شده بسیاری از گونه‌های گیاهی و حیوانی از بین بروند و چرخه حیات با مشکلات قابل توجهی مواجه شود. این ذخیره‌سازی می‌تواند مانع انقراض گونه‌های مختلف شود.

حفظ استقلال با کمک ذخایر ژنتیکی

توجه روزافزون کشورهای توسعه‌یافته برای استفاده از ذخایر ژنتیکی با هدف حفظ استقلال و امنیت غذایی، دارویی و تولید ثروت موجب شده تا این کشورها به دنبال تهیه و تولید سخت‌افزارهای نگهداری از این ذخایر باشند.

دکتر شاهزاده فاضلی با اشاره به نقش دانش زیست‌فناوری در رشد قدرتمند صنعت و اقتصاد این کشورها می‌گوید: این کشورها با کمک ذخایر ژنتیکی موفق شدند به صادرکنندگان قدرتمندی در حوزه گندم، برنج و سایر محصولات تبدیل شوند. اروپا در حال حاضر با کمک میکروارگانیسم‌ها در صنعت دارو و غذا، درآمدی بالغ بر 200 میلیارد یورو دارد.

ذخیره‌سازی 30 هزار نمونه

ذخیره گونه‌های مختلف ژنتیکی و زیستی در بانک‌های زیستی نه تنها آنها را از خطر انقراض مصون نگه می‌دارد، بلکه در دستیابی محققان به عوامل موثر در سلامتی و بیماری‌ها بسیار کمک می‌کند.

رئیس مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران با تاکید برنقش مهم و بسیار موثر مردم در حفظ و ذخیره‌سازی گونه‌های زیستی می‌گوید: در این مرکز حدود 30 هزار نمونه زیستی از انواع گیاهان، میکروارگانیسم‌ها، سلول‌های انسانی، جانوری و ژنوم موجودات در انواع شرایط نگهداری، ذخیره شده است. تنوع و تعدد زیستی گونه‌ها موجب شده که بسیاری از آنها هنوز ناشناس باشند. برای مثال تنها درحوزه گیاهی، بیش از 8000 گونه وجود دارد. گندم به عنوان یکی از این گونه‌ها، بیش از 15 هزار واریته دارد.

به همین دلیل شاید بتوان گفت بیش از چند صد هزار گونه گیاهی و واریته‌های آنها وجود دارد که شناسایی آنها زمان‌بر است.

سهولت دسترسی محققان به ذخایر

جهاد دانشگاهی به هنگام راه‌اندازی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی بر ضرورت دسترسی آسان محققان به ذخایر این مرکز تاکید کرده است. خوشبختانه مسئولان مرکز نیز نسبت به این ماموریت تعریف شده پایبند هستند.

دکتر شاهزاده فاضلی در این باره می‌گوید: ارائه خدمات و نمونه‌های زیستی به بخش‌های دانشگاهی، تحقیقاتی و صنعتی از وظایف تعریف شده برای مرکز ماست. به همین علت محققان می‌توانند بر اساس ضوابط از نمونه‌های ژنتیکی استفاده کنند.

معرفی گونه‌های جدید به دنیا

شناسایی و معرفی گونه‌های جدید ژنتیکی و زیستی به دنیا نکته بسیار مهمی است که کشور ما به دلیل تنوع زیست محیطی که در آن وجود دارد، تاکنون موفق به معرفی بیش از 52 گونه جدید به دنیا شده است.

رئیس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران با اشاره به نقش قابل توجه این مرکز در شناسایی نمونه های جدید تاکید می‌کند: بسیاری از میکروارگانیسم‌های بومی کشف شده، زمینه تولید دارویی دارند. آزمایشگاه‌ها و انستیتوها می‌توانند با آنالیز آنها، این نمونه‌ها را به سمت صنعتی و تجاری شدن ببرند و برای کشور درآمدهای کلان ارزی کسب کنند.

دکتر شاهزاده فاضلی با اشاره به اقدامات انجام گرفته برای تکثیر میلیون‌ها نهال از گیاه زینتی سوسن چلچراغ در حال انقراض و تکثیر 50 گیاه مختلف دیگر، می‌گوید: موفقیت‌های حاصله در تکثیر گونه‌های در حال انقراض نشان می‌دهد که کشور می‌تواند نه تنها برای افزایش امنیت غذایی و سلامت گام‌های قابل توجهی بردارد بلکه اقتصاد کشور را نیز با کمک این بخش با رونق قابل توجهی مواجه کند. شاید ظرف یک دهه آینده نتوانیم بخشی از بازار جهانی را در اختیار داشته باشیم، اما با برنامه‌ریزی دقیق، تحقق این هدف امکانپذیر است.

بی‌توجهی مسئولان به ذخیره‌سازی

بی‌توجهی نسبت به اختصاص بودجه برای کارهای پژوهشی نقطه ضعف مشترک همه دولت‌ها از گذشته تا به امروز بوده است.

رئیس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران نیز به این مشکل اشاره می‌کند و می‌گوید: با وجود اقدامات موثر و مهمی که در مدت زمان کوتاه در این مرکز انجام شده است، متاسفانه بودجه‌ای که برای این بخش اختصاص داده می‌شود 10 درصد بودجه بانک‌های مشابه در دنیا است. در حالی که خروجی کار ما چندین برابر آنهاست.

وی تاکید می‌کند: در صورتی که این بی‌توجهی‌ها ادامه داشته باشد، از بین رفتن بخش بزرگی از ذخایر ژنتیکی و زیستی در سال‌های آینده دور از انتظار نیست.

ضرورت مشارکت مردم در حفظ ذخایر ژنتیکی

دکتر علی هاتف سلمانیان، استاد پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک نیز در گفت‌وگو با جام‌جم با تاکید بر این که ذخایر ژنتیکی منبع بالقوه اقتصادی، بهداشتی و گردشگری هر کشوری محسوب می‌شود، تاکید می‌کند: ایران به تنهایی بیش از 7500 گونه گیاهی را به ثبت رسانده است. در صورتی که در کل قاره اروپا حدود 2500 گونه گیاهی وجود دارد. کشورهایی مانند ایران که ذخایر عظیمی دارند باید اطلاع‌رسانی‌های لازم را با هدف جلب مشارکت مردم در حفظ گونه‌ها انجام بدهند.

وی با اشاره به کشته شدن 14 قلاده یوزپلنگ در حال انقراض طی سال گذشته، تاکید می‌کند: بسیاری از مردم نمی‌دانند که چه ثروت عظیمی به شکل این ذخایر در کشور وجود دارد. ممکن است با روش‌های قانونی، مشارکت مردم را در مراقبت و حفظ این ذخایر جلب کرد، اما این قوانین لزوما مانع آنها در آسیب رساندن به این ذخایر نمی‌شود. قطعا این خود مردم هستند که باید دغدغه حفظ ذخایر ژنتیکی و زیستی را برای نسل‌های آینده داشته باشند. در این صورت این مشارکت خودجوش خواهد بود.

استاد پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک ادامه می‌دهد: متاسفانه دیدن درخت شکسته برای ما عادی شده است. اعتقاد دارم اگر سیستم ذخایر ژنتیکی محیطمان از بین برود، حیاتمان هم از بین می‌رود. مردم و مسئولان نیز باید به این باور برسند.

آنالیز ژن‌ها، پاشنه آشیل ذخیره‌سازی

آگاهی کشورهای توسعه یافته نسبت به نقش و جایگاه نمونه‌های ژنتیکی و زیستی در قدرت سیاسی آنان، باعث تلاش و تمرکز آنها برای دستیابی به گونه‌های زیستی سایر کشورها از جمله ایران شده است.

دکتر هاتف سلمانیان در این باره می‌گوید: بسیاری از کشورها برای دستیابی به ذخایر ژنتیکی کشورهای دیگر پیشنهاد می‌کنند که اگر گونه گیاهی جالبی دارند، آنالیز آنها را به آزمایشگاه‌های پیشرفته و محققان آنها بسپارند. این برون‌سپاری فارغ از هزینه‌های سنگین آنالیز ژن‌ها، باعث می‌شود این کشورها به اطلاعات ارزشمندی دست یابند که ما نسبت به اهمیت بهره‌برداری اقتصادی و زیستی آنها در کشور غافل هستیم.

وی با تاکید بر این که در ایران ذخایر ژنتیکی بسیار خاصی وجود دارد، خاطرنشان می‌کند: ممکن است آنها حتی نمونه ژن را نزد خود نگهداری نکنند و اطلاعات حاصل از آنالیز را در اختیار ما قرار بدهند؛ اما یک نسخه از اطلاعات را نیز حتما برای خود ذخیره خواهند کرد که اتفاقا مهندسی ژنتیک بیشتر در بهره‌برداری از اطلاعات ذخایر ژنتیک تاکید می‌کند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک تاکید می‌کند: خوشبختانه زیرساخت‌های تئوریک خوبی در داخل کشور وجود دارد؛ اما اجرایی شدن آنها نیازمند تلاشی مستمر و ساز و کارهای قانونی است.

No tags for this post.