گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد جامع ورامین
ایوان ورودی مسجد جامع ورامین بسیار مرتفع و بزرگ طراحی شده است . در طرفین بیرونی ایوان اصلی در هر طرف سه طاق نمای کم عرض و بلند که در آن آثار کاشی کاری با نقوش اسلیمی به رنگ های فیروزه ای و لاجوردی دیده می شود وجود دارد که اجرای نهائی آن به گونه ای است که دو طاق نمای پائینی عمیق تر از طاق نمای بالاتر هستند . در طرفین زاویه دار سه طاق نما کاشی کاری به رنگ های فیروزه ای و لاجوردی که دارای تزئینات اسلیمی است، وجود دارد .
ساخت بنای مسجد جامع ورامین در زمان سلطنت سلطان محمد خدابنده آغاز می شود و در زمان سلطان ابوسعید هم به پایان می رسد . قسمتی از آن در سال 722 و قسمتی در سال 726 هجری خاتمه یافته است . در زمان شاهرخ میرزای تیموری قسمتی از این مسجد تعمیر می شود . گویند كه استاد علی قزوینی بنا و معمار این اثر بوده است ولی كاملا مشخص نیست كه معمار كل بنا یا قسمتی از آن بوده است .
در ازاره بالای ایوان یک قاب مستطیل و افقی که فاقد تزئینات است مشاهده می شود . دیواره های طرفین ایوان به این صورت ساخته شده اند که در سمت چپ دو ردیف چهار تایی و در سمت راست دو ردیف سه تائی طاق نمای آجری اجرا شده است . این طاق نماها دیوار پشتی شبستان های طرفین ایوان هستند .
در طرفین این ایوان ، ستون نماهای دایره ای با تزئینات اسلیمی ، کاشی به رنگ فیروزه ای و لاجوردی وجود دارد که آسیب فراوان دیده است . در زیر طاق ایوان مقرنس با تزئینات کاشی کاری با همان رنگ و طرح قبلی مشهود است که این بخش نیز آسیب دیده است و امروزه تنها بخش پائینی آن باقی مانده است .
در زیر این مقرنس کاری در داخل ایوان یک نوار کتیبه ای به عرض تقریباً 70 سانتیمتر با تلفیق آجر و کاشی اجرا شده است . در دیواره های طرفین داخلی ایوان دو طاق نمای بلند از کف تا زیر کتیبه اجرا شده که در آن آثار کاشی کاری و تزئینات مقرنس در قسمت بالای آن مشاهده می شود .
در طرفین در ورودی نیز دو طاق نما با عرض کمتر با تزئینات کاشی کاری به رنگ فیروزه ای در بدنه و کاشی های فیروزه ای و لاجوردی در سایر بخش ها به چشم می خورد که طاق نمای سمت راست تقریباً از بین رفته است .
در بالای در ورودی یک قاب مستطیل شکل آجری که در داخل آن بقایای کتیبه ای از کاشی به رنگ های لاجوردی و فیروزه ای کار شده ، دیده می شود که تقریباً از بین رفته است و متن آن خوانا نیست .
در پشت این ایوان، یک دالان مسقف منتهی به یک هشتی که در طرفین آن دو شبستان مسقف ستون دار واقع شده اند ، می رسد . در داخل این دالان تزئینات گچکاری به صورت یک نوار با نقوش اسلیمی در زیر پاطاق ها دیده می شود که در برخی از جاها این تزئینات از بین رفته است. در بین آجر های دیوار این قسمت توپی های آجری (نقوش تزئینی که به صورت استمپی روی گچ ایجاد می شود) مشابه با توپی های موجود در گنبد سلطانیه وجود دارد . در طرفین هر شبستان دو نورگیر مشبک تعبیه شده است . تزئینات این شبستان ها مشابه تزئینات همان دالان ورودی است و شبستان ها در اطراف صحن یا حیاط قرار گرفته اند . در داخل این شبستان ها در هر رواق ، دو طاق نما در دیواره های جانبی و یک نورگیر در دیواره وسطی کار گذاشته شده است .
در انتهای شبستان شرقی و حدفاصل شبستان جنوبی یک فضای محراب مانند دیده می شود . شبستان غربی کاملاً مورد بازسازی قرار گرفته و فاقد تزئینات است . در سمت جنوب حیاط مرکزی یک ایوان بلند و عریض دیده می شود که در طرفین آن ، در هر طرف یک دهنه طاق که به شبستان ها منتهی می شود ، وجود دارد و در حد فاصل دهنه طاق و ایوان دو طاق نما با عرض کم و ارتفاع زیاد دارای تزئینات آجر و کاشی اجرا شده است.
در زیر این ایوان یک مقرنس بزرگ که در برخی قسمت های آن تزئینات کاشی دیده می شود وجود دارد و این امر نشانگر این موضوع است که کاشی های مورد نظر در تمام این بخش از تزئینات اجرا شده بود.
در وسط این طاق نماها یک کلیل بزرگ آجری وجود دارد. در زیر پاطاق قوس یک نوار کتیبه گچی و پر نقش اجرا شده است. در دیواره های طرفین ایوان دو دهنه طاق به شبستان های شرقی و غربی باز می شود که دارای تزئینات گچی به صورت نوار که نقطه شروع آن قوس پاطاق است و ازاره و پیشانی طاق به صورت نقوش اسلیمی و هندسی دیده می شود.
در بین آجرهای این بخش نیز توپی های آجری اجرا شده است. در طرفین دهنه ورودی این ایوان به فضای گنبد خانه ، در هر طرف یک طاق نما و یک طاق ورودی با تزئینات گچبری ساخته شده است . در داخل طاق نماهای مذکور به خط کوفی بنایی عبارت « علی ولی الله » تکرار شده و در بالای این طاق نماها یک قاب گچی در هر طرف که شامل کتیبه گچبری شده به خط ثلث است ، وجود دارد . متن این کتیبه ها به توضیح مرمت بنا در دوره شاهرخ تیموری می پردازد.
در بالای هر دالان ورودی یک طاق نمای کوچک با نقوش هندسی دیده می شود . در دیواره های طرفین این ایوان نقوش آجری ستاره ایرانی و صلیب کار شده است .
دو نیم ستون کاشی با تلفیق آجر با تکرار اسم علی در متن ، در طرفین دهانه ایوان اجرا شده است . در پشت این ایوان فضایی به گنبد خانه منتهی می شود که در داخل گنبد خانه محراب بسیار بزرگ و نفیس گچبری شده ای وجود دارد .
در بخش پیشانی بالای محراب نقوش اسلیمی به صورت گچبری بسیار پرکار دیده می شود که در طرفین آن نیز با همین نقش احتمالاً تا پائین ادامه داشته است .
در سمت شرق محراب در داخل تزئینات مذکور نوارهای کتیبه ای باریکی اجرا گردیده است . در قاب مستطیلی دور محراب یک ردیف کتیبه شامل آیات قرآن که داخل آن نقوش اسلیمی دیده می شود ، وجود دارد . در لبه بیرون قوس نیز یک ردیف کتیبه موجود است که داخل قوس گچبری نقوش اسلیمی بسیار پرکار و عمیق اجرا شده است .
در فضای زیر گنبد و نقطه شروع ساقه داخلی ، نوار کتیبه ای دور تا دور بنا را امتداد می دهد که به خط ثلث آیه هشت سوره جمعه را در آن می خوانیم و در انتهای این کتیبه ، تاریخ 726 هـ . ق آمده است . در بالای این کتیبه در چهار جهت اصلی چهار طاق نما و در جهات فرعی چهار فیل پوش ، بنا را از چهار ضلعی به هشت ضلعی تبدیل می کند .
در بالای این فیلپوش ها و طاق نماها ، هشت نورگیر و هشت طاق نما دیده می شود که بنا را از هشت به شانزده ضلعی تبدیل کرده تا گنبد بر آن استوار شود .
در زیر این گنبد تزئینات آجر و نقوش گچی به صورت مربع شکل شامل کلمات : «الحمدلله ، الله ، محمد » اجرا شده است . در کاسه داخلی راس گنبد یک شمسه همراه با نقوش ستاره داوود و ستاره پنج پر به رنگ های سبز ، سفید ، اخرایی و خردلی دیده می شود . در سمت شرقی و غربی گنبد خانه دو دالان طاق دار وجود دارد که ورود به شبستان ها از طریق آن ها امکان پذیر است .
نمای بیرونی گنبد نیز آجری و پله پله است که گنبد کم خیزی بر روی آن استوار شده است . متاسفانه در مرمت ایوان شمالی بنا که ورودی اصلی به حیاط محسوب می شود ، ازاره را به اندازه ای بالا برده اند که دید گنبد را مختل نموده و در حال حاضر از داخل خیابان روبه روی مسجد ، گنبد دیده نمی شود .
گویا در گذشته دو ایوان نیز در شبستان های شرقی و غربی وجود داشته اند که امروزه مسدود شده اند .
علی فرحانی در مقاله خود در شماره 64 مجله مساجد تاریخی می نویسد : این بنا به استناد کتیبه تاریخی موجود ، در زمان سلطنت ابوسعید بهادر خان ، فرزند و جانشین اولجایتو در سال 722 هـ . ق ساخته شد .
نویسنده کتاب مرات البلدان ، متن کامل کتیبه با تاریخ 722 را ارائه کرده است . علاوه بر آن محققی روسی به نام مورزوف شرحی از کتیبه مذکور را ارائه داده است . البته در زمان او بخش هایی از کتیبه مذکور از جمله عدد هفت ( تسع ) تاریخ کتیبه از بین رفته بود . طرح مذکور را ، کراچوسکایا در نوشته خود ذکر کرده استو برخی محققان همچون پوپ اعتقاد دارد که ساختمان مسجد در زمان اولجایتو ایجاد و توسط فرزندش ابوسعید تکمیل شد . البته ما امروزه می دانیم که بانی بنا بر اساس کتیبه ای که فقط بخشی از آن بر جای مانده ،فردی به نام محمد بن محمد بن منصور القوهدی است .
متن کامل نام بانی بنا نیز نخستین بار به وسیله نویسنده کتاب مرات البلدان آورده شده است . اکنون قوهه نام روستایی در ورامین است . احتمال دارد که روستای قوهه امروزی صورت تغییر متـنی که در مرات البلدان از این کتیبه روایت شده به این شرح است :
« ذکر القدیم اول بالتقدیم ولی هذه العمارة الجامع و سایر المنازل العلی مولی السلطان المعظم الخاقان الاعظم و مالک الرقاب الامم و سلطان السلاطین العرب و العجم ابوسعید بهادر خان خلد الله سلطانه العبد الضعیف محمد بن محمد بن منصور القوهدی تقبل الله لمرضاته بسعی ولده الخلف صالح الحسن بن محمد سلمه الله تعالی و سعی فی شهر سنة ( 722 ) » یافته قوهد قدیم باشد .
بنا در زمان شاهرخ تیموری به سال 821 هجری قمری مرمت شد . از وضعیت مسجد جامع بعد از دوره تیموری تا دوره قاجاریه هیچ اطلاعی در دست نیست .
سیاحانی مانند مادام دیولافوا که در دوره قاجاریه به ایران سفر کرده اند و این بنا را دیده اند ، در طرح ها و نوشته های خود آن را به صورت ساختمان مخروبه ای وصف می کنند .
دیولافوا در مورد این مسجد می نویسد :
ساخت این بنا در زمان سلطنت سلطان محمد خدابنده آغاز می شود و در زمان سلطان ابوسعید هم به پایان می رسد . قسمتی از آن در سال 722 و قسمتی در سال 726 هجری خاتمه یافته است . در زمان شاهرخ میرزای تیموری قسمتی از این مسجد تعمیر می شود . گویند كه استاد علی قزوینی بنا و معمار این اثر بوده است ولی كاملا مشخص نیست كه معمار كل بنا یا قسمتی از آن بوده است .این مسجد یكی از قدیمی ترین بناهای ورامین بعد از برج اعلاء الدوله محسوب می شود.
در کاوش های که در شبستان غربی مسجد جامع در سال 1345 الی 1354 انجام گرفتد ، شواهدی به دست آمد که احتمال تخریب مسجد ، به ویژه جبهه غربی آن را در اثر سیل تائید می کند .
مصالح به کار رفته در ساختمان و تزئینات مسجد جامع ورامین ، آجر ، گچ و کاشی است . اندازه آجرهای به کار رفته در بنا 5 ×24 × 24 سانتیمتر بوده و آجرهای به کار رفته در تزئینات آجرکاری مسجد از نوع قالبی و تراش در نمای خارجی و داخلی بنا است .
سر در مسجد جامع ورامین شبیه سردر مسجد جامع نطنز ساخته در سال 716 هجری قمری ، مسجد جامع اشترجان ساخته در 716 هـ . ق و مسجد جامع مظفری کرمان ساخته به سال 750 هـ . ق است .
این بنا به شماره 176 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.
