گزارش تصویری و تحلیل فنی گنبد خانه مجموعه شیخ جام

 ورودی گنبدخانه از سمت ایوان بزرگی است  که بر آن در منبت کاری شده بسیار زیبایی نصب است. در تمام سطح دیوار ها و زیر گنبد تزیینات گچی و نقاشی دیده می شود . دور تا دور اتاق و در قسمت زیر گنبد ، کتیبه قرآنی سفید در زمینه لاجوردی دیده می شود که در بالای آن چهار طاقنما و چهار فیلپوش اجرا شده است . زیر طاقنماها تزئینات کاشی کاری به رنگ فیروزه ای دارای نقوش اسلیمی  دیده می شود .  

گنبد خانه پیش از ابنیه دیگر این مجموعه ، توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به سال 633 هجری قمری پایه ریزی شد و به همت غیاث الدین محمد بن محمد بن ابوبکر کرت متوفی به سال 643 هجری قمری توسعه یافت و تزئینات آن نیز تواماٌ تکمیل شد.

دور تا دور طاق فیلپوش ها و طاقنما ها،   کتیبه  قرآنی همراه با نقاشی اجرا شده و در مجموع این اثر دارای تزئینات پرکار و ارزشمندی است . زیر گنبد نیز بر روی طرح  گچی شمسه بزرگی  ، نقاشی با طرح های اسلیمی و هندسی و کتیبه ای نقش بسته و در انتهای شعاع های این شمسه در قالب های مثلثی به صورت  کتیبه مانند به خط کوفی بنایی و به رنگ زرد کم رنگ  بر زمینه لاجوردی عبارات  لا اله الله و  محمد رسول الله نقاشی شده است .

گنبد خانه دارای 6 در چوبی که با در ورودی 7 عدد می شوند . لازم به توضیح است که ، قسمت جنوبی اتاق 3 در با تزئینات منبت کاری شده و در ضلع شمالی یک در ساده و در ضلع غربی نیز 2  در منبت کاری شده وجود دارد. در حال حاضر در گنبدخانه کتاب های قرآن قدیمی را نیز در محفظه هایی نگهداری کرده حالت یک گالری دارد .  

به استناد متون کهن تاریخی و بررسی های انجام شده ، گنبد خانه پیش از ابنیه دیگر این مجموعه ، توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به سال 633 هجری قمری پایه ریزی شد و به همت غیاث الدین محمد بن محمد بن ابوبکر کرت متوفی به سال 643 هجری قمری توسعه یافت و تزئینات آن نیز تواماٌ تکمیل شد . از سوی دیگر وجود تزئینات کاشی کاری فیروزه ای مزین به کتیبه با قلم شیوای ثلث در فضای داخلی گنبد خانه متعلق به قرن هفتم هجری قمری ، می تواند شاهدی بر این ادعا باشد .

 

فضای داخلی گنبد خانه با نقاشی های رنگارنگ و زیبا روی گچ زینت یافته و تاریخ های 763 و 771 ه. ق. بر انتهای کتیبه ها حکایت از مرمت و بازسازی بنا دارد . نام نقاش و معمار بنا نیز در داخل قابی دایره ای شکل که بر دیوار نصب شده ، آمده است .

گنبد بنا با تلفیقی موزون از سه کنج و چهار طاقنمای هشت ضلعی ایجاد شده که سطح زیرین آن با تزئینات کاربندی پوشش یافته است .

لسترنج در ترجمه کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی صفحه 382 از قول حمدالله موستوفی می نویسد :

 " « … و از مزار اکابر تربت ، ژنده پیل جام آن جاست و در آن جا عمارتی و گنبدی عالی خواجه علاء الدین محمد ساخته و دیگر مزارات متبرکه بسیار ابن بطوطه گوید معروفترین اولیاء آن شهر والی زاهد شهاب الدین محمد جامی است که اولاد و احفاد وی در حول و حوش آنجا دارای ضیاع و عقار هستند . احمد جامی چنان شهرت داشت که در پایان قرن هشتم امیر تیمور قبر وی را زیارت  نمود . »

با اینکه گنبد و عمارت مزار جام را حمدالله موستوفی به خواجه علاءالین محمد نسبت داده است این بنده( لسترنج )  قول تاریخ مجمل فصیحی خوافی را که در وقایع سال هفتصد و بیست قمری ارجح می دانم و فصیحی می نویسد :

 « بنا عمارت طاق و صفه سر روضه قطب الاولیا شیخ الاسلام ژنده پیل جام بر دست ابو المومن ملک غیاث الدین محمد کرت المدفون بهذاالمشهد » 

 حمدالله مستوفی قزوینی بوده و محتمل است در نسبت دادن بنای طاق و صفه سر روضه شیخ احمدجام به خواجه علاء الدین محمد دچار اشتباه شده باشد و لیکن نویسنده تاریخ مجمل فصیحی یک نفر خوافی ساکن هرات است و علاوه بر اطلاعات جامعی که داشته سخن او قول یک نفر محلی است و چون خواف و هرات با جام هم جوار و اهل البیت ادری بما فی البیت در این جا مصداق دارد قول فصیحی خوافی را بر نظر موستوفی قزوینی ، بنده ( لسترنج ) امتیاز داده و درست می دانم … .

باری برای بنده ( لسترنج ) شبهه نیست که بنای کنونی طاق و صفه جام از ملک غیاث الدین محمد کرت است و موئد این نظر تاریخی که بر روی در منبت کاری که در اسپر ایوان مزار نصب است و تاریخ رجب ثلاث و ثلاثین و سبعماة 733 دارد . تاریخ مذکور متـناسب است با هفتصد و بیست که تاریخ بناست ، زیرا هر بنا تا تکمیل شود مدتی به طول می انجامد و باب بقعه سرمزار پس از سیزده سال از تاریخ نصب شده است و تاریخ کتیبه داخل بقعه سال هفتصد و شصت و سه را دارد . "

دونالد ویلبر پزوهشگر مشهور ایران شناس که تحقیقات وسیعی درباره ابنیه تاریخی ایران در دوره اسلامی کرده است ، در مورد این مجموعه چنین می نویسد :

« قریه تربت جام سر راه مشهد و هرات در 166 کیلومتری مشهد و در نزدیکی سرحد ایران و افغانستان واقع شده است . در کنار قریه بنای زیارتگاه بزرگی است که طی چندین قرن گرداگرد قبر احمد بن ابوالحسن ، معروف به شیخ جام ساخته شده است . … مقبره او در صحن بزرگ در مقابل در مقابل ایوان بلند جلو قرار دارد .

به نظر می رسد که این ناحیه( گنبد خانه ) از لحاظ تاریخ قدیم تر از قسمت های مجاور خود باشد ، ولی بررسی نقاط ارتباط ، به علت خرابی دیوار ها و تعمیرات و تغییرات در دوره های مختلف به اشکال صورت می گیرد .

در کتب و نشریات دیگر این قسمت را نماز خانه سنی نامیده اند . ترتیب نقشه آن شامل پنج شبستان با جرزهای آجری است که طاق آجری دارند  و نقطه مرکزی فرضی آن در نقشه گنبد آجری داشته است . در سمت جنوبی و شرقی راهروهای جناقی دو طبقه بود .

لنگه سمت چپ یک جفت در چوبی که اکنون در سر در اتاق گنبد اصلی که در اواسط قرن پانزدهم ساخته شده ، نصب شده است ، کتیبه ای دارد که به این عبارت ختم می شود : " رجب سنه 733 " احتمال می رود که این درها در اصل در ناحیه مورد بحث قرار داشته و تاریخ آن ها با تاریخ انجام تزئین گچ کاری مطابقت داشته باشد . »

این مجموعه به شماره  174  و در  تاریخ 15 / 10 / 1310 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی 

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا