اساسی‌ترین راهکارهای دستیابی به دستاوردهای بزرگ

برای مثال بارز و مهم کنسرسیوم در پروژه­‌های فضایی، می­‌توان به برنامه آپولو یا برنامه سفر به ماه، اشاره کرد. در آن زمان ایالات متحده با تشکیل کنسرسیوم بین چهار شرکت بزرگ بوئینگ، راکت­‌داین، مک­دانل داگلاس و نورث آمریکن برنامه سفر به ماه را اجرا کرد. از این دست نمونه­‌ها در تاریخچه فعالیت­‌های فضایی کشورهای پیشرو به وفور یافت می­‌شود که در برخی از این کنسرسیوم‌­ها چند کشور مختلف یک برنامه واحد را دنبال می‌کردند. همانند پروژه پرتاب از سکو یا پلتفرم دریایی برای تزریق ماهواره به مدارهای زمین ­آهنگ که بین چهار کشور آمریکا (وظیفه یکپارچه­‌سازی المان­‌های ماموریت)، نروژ (پلتفرم یا سکوی پرتاب)، روسیه (بلوک انتقال مداری) و اکراین (ماهواره‌­بر زنیت). حال اگر برگردیم به پیشنهاد رئیس محترم جمهور می­‌بینیم که این پیشنهاد یکی از اساسی­‌ترین راه­کارهای دستیابی به دستاوردهای بزرگ فضایی محسوب می­‌شود. این بدان معناست که بایستی در حوزه فضا تعداد کمی سبد برنامه فضایی تعریف کرد که این سبدها حاوی برنامه­‌های اولویت­‌دار فضایی کشور باشند و هر برنامه خود نیز دارای چندین پروژه برای پاسخ به نیازهای فضایی کشور را در بر می­‌گیرد. که هریک از پروژه­‌ها را می­‌توان با تشکیل کنسرسیوم اجرا و در یک مرکز بالادستی یکپارچه­‌سازی کرد. این نگاه در توسعه صنعت فضایی سبب ایجاد رشد هماهنگ و یکسان المان­‌های مختلف فضایی (ماهواره، ماهواره­‌بر و سکوی پرتاب) می­‌شود. یعنی ماهواره­‌ای در کشور ساخته نمی­‌شود که هیچ ماهواره­‌بری توان حمل آن و تزریق به مدار را نداشته باشد و یا ماهواره­‌بری ساخته نمی­‌شود که هیچ سکوی پرتابی برای آن وجود نداشته باشد! 

صنایع فضایی کشور وزارت دفاع، سازمان فضایی، دانشگاه­‌ها و شرکت­‌های دانش­‌بنیان (دولتی و خصوصی) را شامل می­‌شود که سازمان فضایی در تصمیم­‌گیری­‌های اخیر از نهاد ریاست جمهوری منتزع و به وزارت ارتباطات ملحق شد. با توجه به این تصمیم، دستور تاسیس مرکز ملی فضایی در ذیل معاونت علمی توسط رئیس جمهور ابلاغ شد که در این مرکز اهداف کلان، سیاست­‌گذاری و ایفای نقش حاکمیتی در بخش­‌های مختلف فضایی کشور دنبال می­‌شود. این مرکز در سیاست­‌گذاری­‌های آتی صنعت فضایی کشور نقش بسیار کلیدی را بازی می­‌کند. به عبارتی راهبرد فضایی کشور در قالب سبدهای برنامه براساس ماموریت­‌های صنایع مختلف، دانشگاه­‌ها و شرکت­‌های دانش­‌بنیان به آنها واگذار و نهاد یکپارچه­‌سازی هر پروژه معرفی می­‌شود. بنابراین کنسرسیوم در دانشگاه­ها بایستی توسط یک نهاد بالا دستی صورت پذیرد تا اولا برنامه از صفر تا صد محقق شود ثانیا از موازی­‌کاری دانشگاه­‌ها و فعالان مختلف صنعت فضایی جلوگیری شود.     

 

نحوه گزینش توانمندی و قابلیت دانشگاه‌­ها در ورود به کنسرسیوم فضایی

موضوعی که چند سالی است وزارت علوم به آن پرداخته است بحث قطب­‌بندی دانشگاه­‌هاست. این قطب­‌بندی­‌ها تحت چارچوب استانداردی توسط وزارت علوم براساس تخصص و دستاوردهای اعضای هیات علمی هر گروه صورت می­‌پذیرد. این روش به گزینه­‌های انتخابی برای شرکت در کنسرسیوم و تخصصی کردن فعالیت­‌های فضایی در دانشگاه­‌ها کمک می­‌کند. که البته بعضی از این قطب­‌بندی­‌ها، محدوده وسیعی از فعالیت­‌های فضایی را پوشش می­‌دهد که با توجه به شاخه­‌های تخصصی محموله­‌های ماهواره­‌ها (محموله مخابراتی، ناوبری و سنجش از دور)، می­‌توان قطب­‌های تخصصی­‌تر را پیشنهاد کرد. ولی این قطب­‌بندی به تنهایی برای ورود به کنسرسیوم­‌های کلان فضایی کافی نیست چرا که بسیاری از پروژه‌های فضایی نیازمند پرورش و جذب نیروی انسانی متخصص است و در صورتی که خط مشی و سیاست‌گذاری‌های آتی فضایی کشور هم­راستا با کنسرسیوم فضایی نباشد یا به عبارتی تصمیم­‌گیری­‌ها ثبات نداشته باشد، هزینه­‌های صرف شده برای جذب و پرورش نیروی انسانی هدر خواهد رفت. و همین‌طور در صورت شروع احتمالی مجدد این‌گونه پروژه­‌ها در یک بازه تاخیر چند ساله، به دلیل پراکنده شدن نیروی انسانی متخصص قبلی، زمان تربیت نیروی انسانی مجدد قابل توجه خواهد بود. بنابراین تنها در صورتی‌که پروژه­‌های فضایی ادامه­‌دار و دارای ثبات باشند، مشارکت دانشگاه­‌ها در کنسرسیوم کلان فضایی توصیه می­‌شود. البته فراموش نشود که دانشگاه­‌ها در حالت بی­‌طرف و بدون تعصب به برنامه فضایی خاصی، بسیار در تدوین راهبرد فضایی با توجه به نیازها و اولویت­‌های جدید کشور می­‌توانند موثر باشند. همچنین دانشگاه­‌ها در تحقیقات علوم اکتشافات فضایی که دارای شاخه­‌های مختلف اعم از شناخت زمین و اتمسفر آن (برای پیش­بینی زلزله، ریزگردها و..)، هواشناسی (برای بهبود وضع کشاورزی، کویرزدایی و …) و شناخت منظومه شمسی و … می­‌توانند نقش مهمی را ایفا کنند که در حال حاضر در کشور در این حوزه احساس نیاز جدی می­‌شود ولی در سال­‌های اخیر توجه کمتری به آن شده است. پرداختن دانشگاه­‌ها به این موضوعات زیربنایی فضایی که از آن به مطالعات شناختی یاد می‌شود، می­‌تواند سبب سیاست­گذاری­‌های درست و بلند مدت در تدوین راهبرد فضایی کشور شود. دستیابی به سیاست­‌گذاری درست بلند مدت یعنی توسعه پایدار در صنعت فضایی کشور، یعنی توسعه صنعت فضایی برای رفع مشکلات و نیازهای کشور (مشکلاتی نظیر ریزگردها، خشک‌سالی و کشاورزی و…). رسیدن به این نقطه یعنی دانشگاه­‌ها می­‌توانند با اطمینان بهتری به کنسرسیوم­‌های کلان فضایی ورود کنند.          

وظیفه دانشگاه‌ها در پیشبرد اهداف فضایی کشور

سازمان فضایی ایران در سال­‌های 85-86، طراحی، ساخت و تست چند ماهواره سنجش از دور را به دانشگاه­های داخلی سپرد. در این برون­سپاری­‌ها چند نکته حایز اهمیت است.

تمامی ماهواره­‌ها سنجش از دور بودند و در برخی موارد زمان آماده­ شدن ماهواره­‌بر برای تزریق آن به مدار حداقل دو سال بعد آمادگی ماهواره بود. همچنین عدم وجود مرکزی برای حمایت از نیروی انسانی متخصص و پراکنده شدن آن­ها و عدم تداوم پروژه­‌های ماهواره­‌ای از نکات قابل توجه بود. از طرفی در همین زمان صنایع دیگری که ماموریت اصلی آن­ها ساخت ماهواره بود نیز برای توسعه گام به گام مشغول طراحی، ساخت و تست ماهواره با ماموریت­‌های مشابه بودند که موازی­‌کاری دانشگاه‌­ها با صنایع فضایی را به دنبال داشت. تمامی این مشکلات از عدم راهبرد صحیح و مشخص در توسعه المان­‌های فضایی نشات می­‌گیرد. 

برای بیان ارتباط صنعت و دانشگاه در کشورهای پیشرفته، بایستی پارامتر سطح آمادگی فناوری را تعریف کرد. هر المان فضایی از شروع طراحی تا پرواز موفق، دارای سطح آمادگی فناوری بین 1 تا 9 است، (به این ترتیب که سطح آمادگی فناوری فاز طراحی دقیق برابر 2،  نمونه آزمایشگاهی برابر 4، مهندسی برابر 5، پیش­‌پروازی برابر 7 و پرواز فضایی موفق (المان با کیفیت فضایی) برابر 9 است. بنابراین در کشورهای پیشرفته، ارتباط دانشگاه­‌ها با صنعت توسعه فناوری­‌های جدید فضایی تا سطح آمادگی 4 است و توسعه‌های بعدی به صنایع مرتبط واگذار می­‌شود. حال سوالی که به ذهن متبادر می­‌شود اینست که چرا دانشگاه­‌های خارجی ماهواره­‌های دانشجویی می­‌سازند؟ پاسخ این است که این ماهواره­‌ها دارای همان سطح آمادگی فناوری 4 هستند. یعنی ماهواره­‌های دانشجویی از قطعات تجاری (نه با کیفیت فضایی) ساخته شده­‌اند و ماهواره­‌های صنعتی آنها در سطحی بسیار بالاتر از نظر آمادگی فناوری ساخته می­‌شوند، نه به صورت تقریبا نزدیک به موازی­‌کاری با ماهواره­‌های دانشگاهی! حتی در بسیار از کشورهای پیشرفته صنعتی، دانشگاه­‌ها به تربیت نیروی انسانی در تخصص­‌های بسیار خاص می­‌پردازند، مثلا در کشور روسیه فارغ‌­التحصیلانی وجود دارند که تخصص آن­ها عملگرهای هیدرولیک با کاربرد خاص صنعتی است. در حالی‌که در کشور ما، فارغ‌­التحصیلان مثلا رشته مهندسی مکانیک، کلیه دروس هیدرولیک، پنوماتیک، ترمودینامیک، و… را گذرانده­‌اند و براساس نیاز صنایع مختلف بخش کمی از یافته­‌های هر یک از فارغ‌التحصیلان مورد استفاده قرار می­‌گیرد.

کاملا واضح است که اولین وظیفه دانشگاه­‌ها تامین نیروی انسانی کارآمد برای صنایع است و اهداف ثانویه دانشگاه­‌ها انجام فعالیت­‌های پژوهشی، ارتقای سطح آمادگی فناوری و توسعه زیرساخت­‌ها که همگی براساس نیازهای صنایع فضایی بایستی صورت پذیرد، است. ولی در خصوص وظیفه ساخت و تولید، دانشگاه­‌ها با ساختار جدید می­‌توانند ایفای نقش نمایند یعنی با تاسیس پژوهشکده­‌های نوع سوم و یا شرکت­‌های دانش­بنیان وابسته. در این ساختار، دانشگاه­‌ها وظایف اصلی خود را بدون کم و کاست انجام و در زمینه­‌های محصولات صنعتی نیز می­‌توانند ورود کنند.           

مجری کنسرسیوم یک نهاد بالادستی باشد

اجرای کنسرسیوم توسط نهاد بالا دستی صورت می­‌پذیرد که در حال حاضر این نهاد مرکز ملی فضایی است. در این مرکز بایستی راهبرد صنعت فضایی کشور در قالب سبد برنامه­‌های فضایی تدوین شود. بنابراین کنسرسیوم اولیه بین دانشگاه­‌ها مطالعات شناختی و امکان­ سنجی برنامه­‌ها برای تدوین راهبرد درست و بی‌طرفانه و منطبق بر نیازهای کشور است (یعنی اصل توسعه پایدار). معمولا برنامه­‌ریزی و زمان­‌بندی سبد برنامه­‌های فضایی در بازه زمانی 10 تا 15 سال انجام می­‌شود که این زمان تحقیق، توسعه و ساخت و تست را نیز شامل می­‌شود. بنابراین توسعه، ساخت و تست محصولات فضایی بیش از مدت زمان یک دولت است و کوتاه‌­تر کردن آن کان لم یکن تلقی می­‌شود. از طرفی در جهان فعالیت­‌های فضایی در یک یا چند کشور یک برنامه با چند زیر پروژه که همگی هدف خاصی را دارند، دنبال می­‌شود. با این کار از هدر رفتن منابع نیروی انسانی متخصص و مالی جلوگیری می­‌شود. چرا که سرمایه­‌های مالی و نیروی انسانی متخصص در هر کشوری محدود و شروع پروژه­‌های جدید در هر صنعتی سبب شکست پروژه­‌های قبلی در حال بهره­‌برداری می­‌شود. بنابراین با یک مقدار منابع مشخص نمی­‌شود اقدام به ساخت ماهواره ژئو (زمین­‌آهنگ) برای جلوگیری از دست رفتن نقاط مداری، اقدام به رفتن به کره ماه و.. کرد! در شرایط حساس کنونی، الویت داشتن ماهواره­‌های مناسب برای کاربری­‌های مخابراتی، تلویزیونی، تصویربرداری زمین و ناوبری و همین‌طور ماهواره­‌بر مناسب برای پرتاب ماهواره­‌ها و تزریق به مدارهای مطلوب برکسی پوشیده نیست. بنابراین برای مثال اگر اولویت اول را سبد برنامه تزریق ماهواره مخابراتی به مدار ژئو معرفی کنیم این سبد برنامه خود دارای برنامه­‌های ماهواره، ماهواره­‌بر، بلوک انتقال مداری، ایستگاه­‌های گیرنده و فرستنده زمینی و سکوی پرتاب حامل را شامل می­‌شود. بنابراین کنسرسیوم اولیه می­‌تواند توسط آزمایشگاه­‌های تحقیقات فضایی دانشگاه­‌های مرتبط با برنامه­‌های فوق برای امکان­‌سنجی و فناوری­‌هایی که بایستی اکتساب شود، صورت پذیرد. کنسرسیوم ثانویه توسعه فناوری­‌های مورد نیاز استخراج شده در کنسرسیوم اولیه تا ساخت نمونه آزمایشگاهی در دانشگاه­‌هاست. و کنسرسیوم نهایی در صنایع مرتبط برای تبدیل نمونه­‌های آزمایشگاهی به نمونه­‌های پروازی و فضایی انجام می­‌شود. البته اجرای این کنسرسیوم­‌ها در قالب اصول خاصی بایستی صورت پذیرد که در اینجا مجال پرداختن به آن نیست.     

نقش پژوهشگاه هوافضا چیست؟

پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم یکی از مصداق­‌های بسیار خوب برای اجرای فعالیت­‌های پژوهشی، زیرساخت­‌ها، توسعه فناوری و ساخت و تولید مرتبط با برنامه­‌های فضایی به صورت کنسرسیوم است. اصلا رسالت تاسیس پژوهشگاه­‌ها ارائه فعالیت­‌های فوق در کنار صنایع است. دستاوردهای پژوهشگاه هوافضا بارها در عرصه توسعه محصولات فضایی درخشیده است. بنابراین سر ریز تجربیات بدست آمده از پروژه­‌های انجام شده قبلی توسط اعضای هیات علمی و کارشناسان این پژوهشگاه می­‌تواند هم در ماموریت قبلی خود و هم در کنسرسیوم­‌های فضایی بسیار مفید باشد. با توجه به تنوع این دستاوردها، پژوهشگاه هوافضا در تمامی المان­های ماهواره (زیرسیستم‌­ها) به واسطه وجه مشترک آن با فضاپیماها، بلوک انتقال مداری، ماهواره‌­بر، ایستگاه­‌های زمینی و به ویژه علوم اکتشافات فضایی می­‌توانند در کنسرسیوم­ برنامه­‌های فضایی مشارکت و تجربیات و دستاوردهای قبلی خود را عرضه کند. بنابراین امید است نهادهای سیاست­گذار از این‌گونه هسته­‌های تخصصی کوچک و چابک حمایت و از پتانسیل آنها به عنوان بازوی توسعه فناوری فضایی در کشور استفاده کنند.

 

دکتر حسن ناصح، عضو هیات علمی پژوهشگاه هوافضا

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا