فرآیند تولید علم، زیر ذره‌بین

علم سنجی یکی از رایج ترین روش های ارزیابی فعالیت های علمی است. شاخص های علم سنجی (scientometry) بر پایه روش شناسی کتاب نگاری (bibliometric) سنجیده می شود. انجمن های علمی ملی و بین المللی برای علم سنجی وجود دارد. بسیاری از متخصصان و پژوهشگران در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی، زمینه های تخصصی را در این حوزه از دانش دنبال می کنند. موضوع علم سنجی به شیوه مدرن از نظر تخصصی سابقه ای حدود 60 ساله در دنیا دارد. سال 1339 دکتر یوگن گارفیلد (Euguene Garfield) دانش آموخته شیمی و دارای مدرک دکترای کتابداری از دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا با هدف نمایه سازی انتشارات علمی، موسسه اطلاعات علمی (Institute for Scientific Information) یا به اختصار ISI را بنا نهاد که امروزه بخشی از موسسه «تامسون رویترز» است. هدف او بررسی و سنجش مقالات و سایر تولیدات علمی حاصل کار پژوهشگران در زمینه های تخصصی علمی بود. این کار در ادامه با اهداف و گستردگی های مختلف از طریق موسسات نمایه سازی علمی گوناگون و بر پایه گزارش های مقالات منتشره که حداقل های استانداردهای نمایه سازی را کسب می کنند انجام می شود که از معروف ترین آنها می توان به اسکوپوس، ISC و گوگل اسکالر اشاره کرد.

در مقایسه با پایگاه اسکوپوس که نزدیک به 20 هزار نشریه علمی دارد پایگاه تامسون رویترز کوچک تر است، بنابراین جایگاه کشورها، موسسات، نشریات و دانشمندان به طور طبیعی در ISI در مقایسه با اسکوپوس متفاوت است. رشد تولید علم براساس شاخص های مطرح در علم سنجی در بعضی شاخه ها چشمگیر بوده است. برای مثال در حوزه علوم و فناوری نانو کشور ما از نظر تولید علم در رتبه هفتم جهان قرار دارد. این در حالی است که هشت سال قبل ما در این حوزه در رتبه پانزدهم قرار داشتیم. در حوزه علوم پزشکی سال گذشته ایران در رتبه هفدهم قرار گرفت. در حالی که سال 2000 رتبه کشور ما 53 بود و سال 2011 نیز ایران در این حوزه رتبه 23 را از آن خود کرده بود. در علم سنجی ملاک های دیگری مانند تعداد دانشگاه ها هم برای رده بندی کشور ها وجود دارد. بر این اساس ایران در سال گذشته رتبه 47 را از آن خود کرد. کشورهای آمریکا، کانادا، انگلیس، آلمان، چین، ژاپن، سوئیس، اسپانیا و هلند به ترتیب در رتبه های اول تا دهم این رده بندی قرار می گیرند. بی شک علم سنجی با چالش ها و تعبیرها یا بهتر بگوییم سوءتعبیرهایی همراه است.

علم فقط در مقاله خلاصه نمی شود

دکتر مهدی زارع، عضو هیات مدیره انجمن ترویج علم ایران در گفت وگو با جام جم آنلاین می گوید: یکی از ملاک های علم سنجی تعداد مقالات است. رشد چاپ مقاله در کشورهایی مانند ایران، ترکیه یا هند (از کشور های توسعه یافته که در دو دهه گذشته رشد بسیار خوبی یافته و خود را به رتبه های 10 تا 30 در جمع کشورهای تولید کننده علم رسانده اند) الزاما به معنی تولید علم در زمینه مسائل بنیادی و انسانی این کشورها، حل مسائل و مشکلات جامعه، تبدیل علم به ثروت یا کارآفرینی در این کشور ها نیست. سیاستگذاری در توسعه علم و فناوری در رسیدن به این اهداف و هدایت پژوهش های علمی یا به عبارتی ایجاد تناسب تولیدات در زمینه های مختلف علوم پایه، علوم انسانی، فنی، هنر و کشاورزی نقش بسیار حساسی دارد. چه بسا تبدیل نشدن علوم پایه و فناوری های تولید شده در کشور به آنچه در جامعه مورد نیاز و قابل استفاده است، بعضا به عقب ماندگی و کاهش سرعت پیشرفت در فلسفه و علوم انسانی مربوط باشد. از سوی دیگر، تولید علم به صورت انتشار مقالات در نشریات دارای داوری استاندارد بین المللی خوب و مفید است و به گردش علم از طریق انتشار، داوری و نقد مقالات و بین المللی و استاندارد کردن سطح فعالیت های علمی یک جامعه علمی در یک کشور کمک می کند. به این ترتیب چاپ مقاله در جای خود نمادی خوب برای سنجش فعالیت های علمی در سطح کشور است.

وی درباره چالش های مطرح در حوزه علم سنجی این طور توضیح می دهد: گاهی هم در اعلام نتایج سنجش نوع و کیفیت فعالیت های علمی بر پایه آمار های علم سنجی چنان اهمیت تعداد مقالات نمایه شده و انتشار آنها اغراق آمیز بیان می شود که تعداد مقالات نمایه شده نه تنها به عنوان نشانی از افتخار و آبروی ملی در زمینه تولید علم در سطح ملی بیان می شود، بلکه در ملاک های سنجش برای افراد (بویژه اعضای هیات علمی) این نگاه یکسویه به نتایجی نسنجیده و فکر نشده در تعیین رتبه بندی جایگاه بعضی از محققان و استادان کشور و چه بسا نادیده گرفتن تلاش های علمی و پژوهشی آنها منجر می شود. باید توجه داشت بسیاری از فعالیت های پژوهشی از نوع چاپ مقاله نیست. توسعه آزمایشگاه ها، انجام بسیاری از فعالیت های توسعه فناوری، ایجاد رصدخانه های علمی مختلف، توسعه تجهیزات، گسترش پارک های علم و فناوری ازجمله فعالیت هایی است که به سختی به شکل مقاله قابل انتشار است. از سوی دیگر در همه کشورها بعضی از پژوهش های استراتژیک در قالب پروژه های محرمانه انجام می شود که هرگز قابل انتشار عمومی نیست و در نشریات علمی هم منتشر نمی شود. در بعضی از پژوهش های دیگر، ایده ها و فرآیند پژوهش تا تبدیل به مقاله شود گاهی بیش از یک دهه طول می کشد. واقعیت آن است که همه مجلات نیز کیفیت یکسانی ندارد. حتی در نمایه سازی های معتبر نیز نمایه شدن همه نشریات الزاما به معنای تائید علمی و اعتبار مطلق آن در جامعه علمی مربوط نیست. به همین علت اکنون در دانشگاه ها و پژوهشگاه ها فهرستی از نشریات نمایه شده با کیفیت پایین یا نشریات غیرمعتبر وجود دارد که انتشار مقاله در آنها اعتباری برای نویسنده و منتشرکننده مقاله در آنها تلقی نمی شود.

تولید مقاله، الفبای علم است

دکتر محمدرضا گنجعلی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در دانشکده شیمی پردیس علوم این دانشگاه ـ که بیش از 670 مقاله علمی به نام او ثبت شده است ـ در گفت وگو با جام جم آنلاین می گوید: وقتی شما در یک رشته ورزشی در مسابقات شرکت می کنید باید قوانینی را که در این زمینه وجود دارد رعایت کنید. اگر این قوانین را قبول داشته باشید نباید نسبت به آن اعتراض کنید مگر این که قوانین بهتری عمومی شده باشد. در حوزه علم سنجی نیز همین طور است. قوانین و اصول مطرح در این حوزه از سوی افرادی مطرح شده که در حوزه علم پیشرفت بیشتری داشته و بسیار جلوتر از ما هستند و این مراحل را پشت سر گذاشته اند. این افراد در حوزه علم و صنعت حرف های زیادی برای گفتن دارند و در مقایسه با ما از جایگاه بهتری برخوردارند. پس آنچه از سوی آنها به عنوان شاخص علم سنجی مطرح شده و نشان می دهد آنها خودشان در این رتبه بندی در رتبه های بالاتر قرار گیرند موضوعی است بدیهی که می توان آن را بخوبی احساس کرد. در رتبه بندی دانشگاه ها تعداد مقالات یکی از ملاک های ارزیابی است و در کنار آن شاخص های دیگری هم در نظر گرفته می شود. متاسفانه در کشور ما افرادی هستند که خودشان در زمینه تولید مقاله فعالیت چشمگیری نداشته اند و بر این اساس در مقابل تولید مقاله در کشور جبهه می گیرند. تولید مقاله یکی از شاخص های مطرح در حوزه علم سنجی است، اما محاسبه امتیاز این شاخص از طریق دو پایگاه ISI و اسکوپوس انجام می شود. این دو پایگاه مرجع استخراج آمار تعداد مقالات چاپ شده در کشورهای مختلف است و بر این اساس اطلاعاتی را اعلام می کنند. اعلام این اطلاعات به این معنی نیست که این موسسات کار علم سنجی انجام می دهند. برای علم سنجی باید شاخص های دیگری مانند تعداد دانشجویان خارجی، ارتباطات بین المللی، پروژه های بین المللی و شاخص های دیگری نیز ملاک ارزیابی قرار می گیرد. وی در ادامه می افزاید: مشکلی که در کشور ما وجود دارد این است که همیشه علیه مقاله صحبت می شود. من سه سال پیش یک بررسی آماری در کشور انجام دادم. براساس بررسی هایی که در پایگاه ISI انجام دادم متوجه شدم از 50 هزار هیات علمی که داریم در ده سال گذشته 8900 نفر حداقل یک مقاله چاپ کرده اند که تعدادی از آنها دانشجو هستند؛ یعنی 82 درصد از اعضای هیات علمی در این ده سال حتی یک مقاله هم چاپ نکرده اند که همین افراد از معترضان به انتشار مقاله در ایران هستند. حرف من این نیست که مقاله خوب است. در سطح دنیا استادان دانشگاه هر سال به طور متوسط بیش از دو مقاله منتشر می کنند. در کشور ما گروهی از افراد به صورت جزیره ای به طور خودجوش در زمینه انتشار مقاله فعالیت می کنند و گروهی دیگر نیز تلاش این افراد را دائم زیر سوال می برند.

وی درباره لزوم تاثیرگذار بودن مقالات در زندگی بشر می گوید: تولید مقاله الفبای رسیدن به علم کاربردی است که می تواند در زندگی بشر اثرگذار باشد. شما کشوری را نام ببرید که مقاله منتشر نکرده و توانسته باشد به توسعه اقتصادی دست پیدا کند. بین GDP و رشد مقالات در کشورها ارتباط معنی داری وجود دارد. مگر این که اقتصاد کشوری وابسته به نفت باشد. اغلب کارهایی که در کشور به طور واقعی انجام می شود از سوی کسانی انجام شده است که در زمینه تولید مقاله فعال بوده اند. اگر صنعت مبتنی بر علم نباشد نمی تواند دوام بیاورد.

اندازه گیری کیفیت مقاله آسان نیست

دکتر محمدتقی میرترابی، عضو هیات علمی گروه فیزیک دانشگاه الزهرا دیدگاه متفاوتی در این زمینه دارد. وی در گفت وگو با جام جم آنلاین می گوید: از یک سو تولید مقاله اکنون مهم ترین دستاورد علمی است. هرچند توسعه و پیشرفت علمی یک کشور یا یک دانشگاه یا یک مرکز پژوهشی را صرفا نمی توان بر مبنای تولید مقالات سنجید. مواردی وجود دارد که محصول آن مقاله نیست. یعنی گاهی فعالیت هایی در حوزه علم انجام می شود که محصول آن به صورت مقاله ارائه نمی شود، اما می توان گفت امروزه به یکی از مهم ترین دستاوردها در حوزه علمی تبدیل شده است. اگر به سایت های علمی یا سایت های دانشگاه های معتبر نگاهی بیندازید معمولا بیشترین تولیدات علمی متن های مکتوبی است که به شکل مقاله ارائه می شود. در علم سنجی مقالات به عنوان مهم ترین پارامتر در نظر گرفته می شود. یک عامل بسیار مهم در تولید مقالات که به نظر من می تواند یک نقطه ضعف مهم برای در نظر گرفتن مقاله به عنوان شاخص یا معیار علم سنجی باشد این است که اندازه گیری کیفیت یک مقاله کار آسانی نیست. البته برای بررسی و مقایسه کیفیت مقالات روش های متفاوتی ارائه شده است که می توان از این روش ها برای مقایسه مقالات مختلف استفاده کرد. یکی از این روش ها بررسی تعداد ارجاعات به این مقاله است که از آن به عنوان معیار کیفیت مقاله استفاده می شود.

وی در ادامه می افزاید: به طور کلی وقتی مقاله به عنوان معیار اصلی برای ارتقای دانشگاهی یا تعیین و سنجش سطح علمی دانشگاه ها یا هر کمیت دیگری مطرح می شود در حقیقت پژوهشگران را تشویق می کند مقاله ارائه کنند و این موجب کاهش سطح کیفی مقالات می شود. چون ارزشگذاری برای تعیین اهمیت یک مقاله باید از سوی خود متخصصان انجام شود و ممکن است گروه های خاصی تشکیل شود که این گروه ها فقط مقالات همدیگر را مورد تائید قرار دهند. به این ترتیب تعداد زیادی مقاله کم ارزش تولید می شود. ما در سیستم آموزشی کشور با مشکلات متعددی در این زمینه مواجه بوده ایم. یعنی کار به جایی رسیده است که حتی افراد مرتکب تقلب علمی شده اند و مقاله ای را که در یک مجله علمی منتشر شده ترجمه کرده و به اسم خودشان در یک مجله خارجی منتشر کنند. در انتقاد به تولید مقاله در کشور باید به یک موضوع مهم توجه داشت. یکی از نقطه ضعف های تعیین ارزش و علم سنجی بر مبنای مقاله همین است. خود من که در زمینه فیزیک و نجوم فعالیت می کنم فقط می توانم مقالاتی را که در این زمینه ارائه شده درک کنم. این در حالی است که تعداد افرادی که در ایران در این حوزه فعالیت می کنند بسیار کم هستند. در همه شاخه های علمی تعداد افراد متخصص بسیار کم است بنابراین بدیهی است این افراد با هم آشنا هستند. این رابطه دوستانه بین متخصصان روند تائید مقالات علمی ارائه شده از سوی این افراد را تحت تاثیر قرار می دهد. ممکن است این افراد بدون این که به ارزش و کیفیت این مقالات توجه داشته باشند آنها را تائید کنند.

این محقق در پاسخ به این سوال که تاثیرگذاری مقالات در کیفیت زندگی روزمره تا چه اندازه ای می تواند شاخص مهمی در علم سنجی باشد این طور توضیح می دهد: بستگی دارد به این که چه شاخه علمی مدنظر ما باشد. برای مثال از آنجا که شاخه های علوم پایه در قرن بیستم از پیشرفت بسیار خوبی برخوردار بوده، علوم پایه از زندگی روزمره بشر امروز فاصله زیادی گرفته و نمی توان گفت اثرگذاری شاخص مهم علم سنجی است. ممکن است اثرگذاری یک مقاله علمی امروز واضح باشد یا ممکن است 20 یا 30 سال طول بکشد تا بتوان اثرگذاری آن را در زندگی مشاهده کرد.

No tags for this post.