گزارش تصویری و تحلیل فنی امامزاده قاسم ازنا

بنای موسوم به امام زاده قاسم از نوع مقابر با نقشه خارجی مربع شكل بوده و دارای گنبد دو پوش به شکل رک شانزده ضلعی و گنبد نیم كروی داخلی است . سازه های بنا با توجه به عمر طولانی و دور بودن از شهر و هوای بسیار سرد و یخبندان منطقه و عدم توجه كافی طی سالیان متمادی، نسبتاً سالم و گنبد بلند آن هنوز استوار و پا برجاست .

چنانكه نویسنده مرات البلدان می نویسد :  « در باره نسب این امامزاده سندی در دست نیست .» بر اساس متن وقف نامه‌ای كه در سال 598 ه.ق تنظیم و در سال 1337 هجری بازنویسی شده، ششدانگ این قریه كه «كنده سفید» نام داشته، توسط سید احمد المدنی ملقب به میر نظام‌الدین جد اعدای سادات شفیعی، فاطمی، مدنی و میر نظامی خریداری و پس از بنای بقعه متبركه امام زاده قاسم، تمامی در آمد آن وقف امام زاده گشته است. علاوه بر موارد فوق ، دو سند كه بر پوست آهو نوشته شده مربوط به وقف نامه بنا و مزارع اطراف آن است كه در اداره اوقاف نگهداری می شود.

بدنه بنا از سه طبقه تشكیل شده است . طبقه زیرزمین كه همان سردابه است ؛ طبقه همكف كه شامل حیاط ، رواق ها و گنبدخانه بوده  و طبقه اول كه دارای اتاق‌های مجزایی است كه مورد استفاده و استراحت زائرین قرار می گرفته است.

حیاط بقعه در مقطع همكف چهار ضلعی و سپس با آرایش موزون رواق ها در ارتفاع بالاتر به هشت ضلعی مبدل شده است. ورودی های طبقه اول و راه ارتباطی بنا به بیرون در چهار گوشه حیاط بقعه  تعبیه شده است. از طریق این ورودی ها  می توان به طبقه اول راه پیدا کرده  و در هر قسمت طبقه اول اتاق هایی مستقل از هم قرار دارند كه در گذشته برای استراحت زوار امام زاده مورد استفاده قرار می گرفته است . طاق های ایوان ها و طبقات اول بنا به صورت رومی ساخته شده اند .

در ساخت پی بنا از قلوه سنگ‌های بزرگ و كوچك استفاده شده و دیوارها و گنبد بقعه نیزاز آجر و گچ ساخته شده اند .

بنای بیرونی امام زاده قاسم بر نقشه مربع شكل طراحی شده است. در ضلع جنوبی بنا در چوبی زیبایی كار گذاشته شده است. این در دو لنگه بوده و دارای تزئینات گره كاری بسیار دقیقی است، ولی رنگ سبز تند و زننده‌ای كه در را با آن رنگ آمیزی كرده‌اند، ظرافت های به كار رفته را از دید محو و غیر قابل تشخیص كرده است.

پس از این در  به وسیله راهرویی با گردش نود درجه ، به حیاط  امام زاده وارد می شو یم . پلان حیاط در پایین به صورت مربع كه اندازه  هر ضلع آن ده متر و نیم است . در چهار جهت اصلی حیاط، چهارایوان بلند و كشیده وجود دارد که با پوشش طاق و تویزه اجراشده است. سطح ایوان ها حدود سی سانتی‌متر از سطح حیاط بلندتر است . در كف این ایوان ها سنگ قبرهای تدفینی به خط كوفی قرار دارد كه سطح این سنگ قبرها مورد فرسودگی و سائیدگی قرار گرفته ولی با این حال ارزش مطالعاتی دارند.

مهم ترین بخش امام زاده پس از بقعه و مدفن، ایوان غربی است . اتاق مقبره یا گنبدخانه در قسمت شمالی غربی حیاط قرار دارد و بر نقشه مربع ساخته شده كه اندازه هر ضلع آن5/7 متر است . در چهار جهت فرعی حیاط به ترتیب جنوب شرقی ورودی حیاط، شمال شرقی و شمال غربی راه پله‌هائی كه در داخل دیوارهای قطور تعبیه شده كه برای دسترسی به طبقه اول احداث شده است.

نمای بیرونی بنا از دو قسمت بدنه و گنبد بیرونی تشكیل شده است . ضلع جنوبی بنا به طول 3/28 متر و ارتفاع 12 متر است. ایوان ورودی در وسط این ضلع قرار دارد. این ایوان دارای طاقنمایی بلند و كشیده به ابعاد 11×5/4 متر است.

دو ستون نمای موزون، طرفین بنا را كه به سمت جنوب شرقی باز می شود، در بر گرفته‌اند. سقف سر در ورودی را مقرنس‌های زیبایی پوشانده كه نسبتاً سالم مانده‌اند.  بر روی دیوار انتهایی در بالای سر در ، بخش هایی از کتیبه های موجود زیر اندود گچ دیده می شود. در زیر تویزه اصلی ، قسمتی از کا شیکاری بسیار ظریف وزیبایی به فرم گره با اشکال هندسی چهار ، پنج ، و شش ضلعی ساخته شده و ترکیب بسیار زیبا و متناسبی را به وجود آورده که در نوع خود کم نظیر است.

ورودی اصلی بنا در ضلع شمالی ایوان و درون كادری قرار گرفته كه قوس بالای آن از نوع كلیل است. این طاق نیز در طاق بلند دیگری با قوس تیزه دار تعبیه شده و به نظر می‌رسد دوره تاریخی این دو با هم متفاوت باشد.

ضلع شمالی بنا به طول 3/28 متر است و در وسط این ضلع دری به عرض5/2 متر تعبیه شده است. احتمالاً این ورودی برای منظورخاصی احداث شده و شاید ورودی خصوصی یكی از بزرگان وقت بوده است.

ضلع غربی بنا به طول 3/28 متر ساخته شده و نمای بیرونی این ضلع را سه طاق نما پیوسته و كم عمق فرا گرفته است . درون این طاق نماها پنجره‌هایی تعبیه شده كه روشنایی اتاق‌های طبقه اول را تأمین می كند. ضلع شرقی بنا فاقد تزئینات خاصی بوده  و به وسیله خانه‌های اهالی احاطه شده است.

هشت پنجره به صورت یك در میان درون این طاق نماها تعبیه شده كه ابعاد هر یك از آنها 60×100 متر است. ارتفاع پوشش گنبد از راس گنبد تا سطح پشت بام نزدیک به12 متر است.

در گوشه شمالی حیاط دو اتاق قرینه یا رواق متصل به هم قرار دارد. پوشش سقف آن ها از نوع طاق و تویزه است .  ابعاد هر یك 80/8×13/3 متر است.

ورودی های طبقه دوم و راه ارتباطی بنا به بیرون ، در چهار گوشه حیاط بقعه تعبیه شده اند. راهرو جبهه جنوبی بنا در جنوب غربی حیاط قرار دارد و پوشش اطاق اول این راهرو از نوع چهار بخشی با تزئینات آجری بسیار ظریف و زیبا اجراشده كه در نوع خود از نادر ترین تزئینات آجری قرن هشتم ونهم هجری قمری است .

راه دسترسی به بقعه از ایوان غربی امکان پذیر است. در ورودی بقعه بر روی ضلع جنوبی این ایوان واقع شده است. پس از لایه برداری از سطوح داخلی ایوان، خطوط ثلث سفید رنگی بر زمینه اُخرایی آشکار گردید . تا کنون بخش عمده‌ای از کتیبه ها خوانده شده است. تاریخ این نوشته چنین است :

« سنه سبع و… تسعمائه» که به احتمال قریب به یقین باید « سنه سبع و ثلاثین وتسعمائه» و یا «سنه سبع و ثلاثین و سبعمائه » كه احتمال سنه 737 هـ.ق كه هم زمان با ساخت در چوبی ورودی بقعه مباركه ، بیشتر است.

متأسفانه جهت نصب حفاظ جلوی در چوبی در سال 1372 خورشیدی دیوار مذكور بدون مطالعات قبلی سوراخ شده تا شاخ های فلزی حفاظ در دیوار نصب شود. این امر موجب تخریب بخشی از خطوط درست در محل نوشتن تاریخ كتیبه شده است.

علاوه بر خطوط مذكور تعداد زیادی یادگاری با عناوین گوناگون طی ادوار مختلف بر روی    لایه های گچی ایوان نوشته شده است.

در انتهای ایوان غربی نیز دری تعبیه شده كه به بیرون مرتبط می شده است. امروزه، ورودی كوچكی در این محل قرار دارد. احتمالاً این ورودی برای منظور خاصی احداث شده و شاید ورودی خصوصی یكی از بزرگان وقت بوده است. كما اینكه ورودی اصلی بقعه هم در همین ایوان واقع شده كه دارای در چوبی فوق‌العاده نفیس با ارزش فرهنگی هنری، تاریخی بسیار بالائی است. درچوبی با نقوش گره های هندسی و خط نوشته ها  تزئین شده است . نوشته های روی در به شرح ذیل هستند: 

دور بخش فوقانی : قسمت بالا «هذا المقبره المتبركه الشریفه لخلیفه الله فی الارضین امام المتقی خلاصه الماء الطین »

شرق « زبده آ لاطه و یس الموئد و تنائید» 

غرب « رب‌العالمین زین الاصحاب الناطق »

پایین « بالصواب قاسم زید طاب الله ثراه و جعل الجنه مثواه رضی الله عنه و غفرله»

از كتیبه فوق مشخص می شود كه این بقعه مدفن قاسم و زید بوده و به همین دلیل به امام زاده قاسم مشهور و موسوم است. در زیر دو نیم قاب ردیف اول دو لنگه در، تاریخ ساخت در ذکر شده که به شرح زیر است :  لنگه در غربی ( راست )  « تممت هذا الباب فی شهر محرم الحرام » 

  لنگه در شرقی (چپ )      « سنه ثمان و ثلاثین و سبع مائه »  

این کتییبه دقیقاً تاریخ ساخت در چوبی را در ماه محرم الحرام سال738 هجری قمری اعلام     می دارد. قرینه همین نوشته در قسمت پایین دو لنگه ، در سمت بالای دو نیم قاب انتهایی نیز مطالب ذیل منقور است :

 لنگه غربی: « عمل الحقیر النجار و نقاش استاد» 

لنگه شرقی : « حسن بن جمال احمد شیر گیرخانیساری» كه دقیقا سازنده در، شغل وی و محل زادگاهش را مشخص نموده و جالب اینکه نجار و نقاش و به احتمال قریب به یقین منبت کار و طراح در مذکور یک نفر بوده است .

دسترسی به داخل بقعه از جبهه جنوبی ایوان غربی امکان پذیر است . کف ایوان بالاتر از کف مقبره ایجاد شده است .این  کف باسه پله به ارتفاع 75 سانتی متر به كف مقبره مرتبط می گردد. طول پلكان ها 50/1 متر است و هر یک از رو پله ها 28 سانتیمتر پهنا دارند. روكش پله ها توسط كاشی های لعاب دار به رنگ سبز فیروزه‌ای با ابعاد 5/26 × 5/26 سانتی متر تزئین یافته و در جانب پلكان ها كاشی‌های هفت رنگ به ابعاد 28 × 28 سانتیمتر نصب شده است.

كف مقبره توسط كاشی‌هایی با ابعاد 18 × 18 سانتی متر مفروش شده است . دور تا دور دیوارهای اتاق مقبره به ارتفاع 25/1 متر با كاشی های هفت رنگ مزین است.

در مقابل ضلع ورودی اطاق مقبره، محراب قرار دارد. ابعاد محراب 50/2 × 88/2 متر است. محراب با قبله همخوانی ندارد.

پلان گنبدخانه چلیپایی  است و طرح بدنه داخلی بنا 20 ضلعی است. در اضلاع غربی و شرقی آن دو طاق نمای بلند احداث گردیده است. بالای طاق نماها با گچبری و مقرنس كاری تزئین یافته و گنبد به شکل طاق بندی اجرا شده است.

به این ترتیب ، درارتفاع 7 متری پلان چهار گوش بقعه با اجرای هشت طاق ( چهار طاق در گوشه ها وچهار طاق در چهار طرف وسط دهانه مربع ) زمینه را به هشت ضلعی تبدیل کرده اند. برای تبدیل هشت ضلعی به شانزده ضلعی روی هر طاق یک برنخش ایجاد کرده اند. حد فاصل پیکانی های برنخش با سنبوسه های گچ بری شده تزیین شده است. در این مرحله شکل قاعده از 16 به 32 ضلعی تبدیل می شود و در نهایت به دایره نزدیک شده است. سپس کمربند گریوار در زیر گنبد شکل گرفته است. بر دورتا دور گریوار کتیبه ای نوشته شده که هنوز قرائت نشده است .

نمای داخلی گنبد با کاشی های معرق وتزیین گره سازی آراسته شده است. درون طاق نما های شانزده گانه به صورت یك  در  میان  پنجره هایی  تعبیه  شده  که  روشنایی  داخل مقبره را  تأمین می كند. درون طاق نماهای شانزده گانه به وسیله آجر و كاشیهای معرق تزئین یافته است.

تزئینات زیر عرقچین و گچ بریهای بدنه داخلی به دستور آیت الله حاج سیدمحمد شفیع جاپلقی صورت پذیرفته، می توان مقارن اواخر دوره قاجار دانست.

درون مقبره، سكویی به طول 80/6 متر و بلندای 5/1 متر و عرض 75/1 متر كه تماماً به وسیله كاشی های هفت رنگ پوشانده شده قرار دارد. بر بالای سكوی مذكور دو صندوق چوبی قرار گرفته است. صندوق های چوبی نیز كه روی قبور قرار دارند در نوع خود بسیار زیبا و نفیس   است . بر روی این صندوق ها نیز كتیبه هایی حكاكی شده است كه حاوی نام و نشان بزرگواران مدفون در گنبدخانه است.

 مرقد مطهر سیداحمدالمدنی ملقب به میر نظام الدین جد اعلای سادات شفیعی نیز در جوار مرقد مطهر دو امام زاده بزرگوار قاسم و زید در گنبدخانه این بقعه متبركه قرار داده شده است. تاریخ قید شده روی صندوق چوبی « سنه خمسین و ثمانمایه» برابر850 هجری قمری است . این تاریخ مقارن سال وفات شاهرخ تیموری است.

بر اساس  برخی ویژگی های معماری دوره تیموری در ساخته ساز این مجموعه و تاریخ مذکور روی محجر می توان اتمام مجموعه الحاقی به گنبدخانه را به دوره تیموری نسبت داد . علاوه بر شواهد نیرومند معماری از دوره ایلخانی ، تاریخ مندرج روی در چوبی نفیس گنبد خانه (738) نشان می دهد که این در حدود پنجاه سال قبل عزیمت امیر تیمور به لرستان (788 ه- ق) ساخته و پرداخته شده است . بنابراین ، در انتساب بنا به دوره ایلخانی تردید نیست . بر این اساس می توان بنای گنبدخانه اصلی رامتعلق به دوره ایلخانی دانست و دیگر تاسیسات الحاقی که پیرامون بقعه رادربرگرفته اند ، واجد برخی خصوصیات دوره تیموری است.

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی

 

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا