الگوی معرفتی مفسران قرآن تحت تاثیر مسائل سیاسی و تاریخی است

فروغ پارسا، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی در ابتدای سخنان خود گفت: این جلسه مجالی برای تببین فضائل امام علی (ع) نیست، اما منزلت این امام همام و نقش ایشان در بارورکردن درخت اسلام آنقدر بارز و پررنگ است که امکان گذر راحت از کنار آن وجود ندارد. یکی از افتخارات ما پیروی و حمایت از اندیشه های امامان معصوم (ع) و در راس آنها امام علی (ع) است. تصور من بر این است که یکی از تاثیرگذارترین فرازهای زندگی آن حضرت، شهادت مظلومانه ایشان به وسیله اسلام گراها و جریان به ظاهر عابدگرایانه است که در امت اسلامی شکل گرفته است. از ناحیه سیره اخلاقی امام علی (ع) نیز می توان به نحوه برخورد ایشان با موضوع شهادت و عبارت معروف «فزت و رب الکعبه» که از قول ایشان در تاریخ ثبت شده، اشاره کرد که از دیدگاه های معرفت شناسی، منظر شناسی، خداشناسی و عرفان، ظرفیت تحلیل و نگارش ده ها کتاب و مقاله را در این زمینه دارد.   همچنین برخورد امام علی (ع) نشان می دهد که چهارچوب نظری و آموزه های این امام بزرگوار به گونه ای است که از منظر حقوق بشر در سده ۱۵ هجری قمری متعالی و فوق پیش بینی های قانونمند امروز است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و رئیس پژوهشکده حکمت معاصر در ادامه گفت: اما درخصوص موضوع نشست که با عنوان تفاوت های بنیادین تفسیر و ترجمه های زنان و مردان مطرح شده است، به نظر می‌رسد به جای اینکه در رابطه با تفاوت‌های بنیادین تفسیر و ترجمه‌های زنان و مردان سخن بگوییم باید درباره خاستگاه تفاوت تفاسیر و ترجمه‌ها بحث کنیم و از تأثیرات تاریخی، سیاسی و فرهنگی در پیدایی رویکرد تفسیری و نگاه تفسیری سخن بگوییم.

وی افزود: نظریه‌ای که بنده مطرح کرده‌ام که شاید در حوزه های دیگر نیز جاری و ساری باشد، این است که مفسر قرآن همواره از یک الگوی معرفتی تأثیر می‌پذیرد و تمام تفاسیری که از آیات قرآن دارد در چارچوب آن الگو، شکل می‌گیرد.

پارسا ادامه داد: این یک اصل مسلم است که در هر دوره با دخالت و تأثیر مسائل و پارامترهای تاریخی سیاسی، یک الگو ایجاد می‌شود که همه این الگو تمام تحولات معرفتی را در خود جای می‌دهد. ایو با بیان اینکه گرایش تفسیری، مرد و زن ندارد، عنوان کرد: رویکرد گرایش‌های تفسیری سده‌های مختلف با هم تفاوت دارد و برای تفاسیر هر دوره می‌توانیم شاخص‌هایی را معرفی و تعریف کنیم. شاخص‌های تفاسیر سده ۱۱ و ۱۲ برعکس سده ۱۳ است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی در ادامه گفت: به عنوان مثال در سده یازدهم، به کارگیری روایت در تفسیر بسیار مورد توجه است و همه تفاسیر مفسران به روایات وجود دارد امادرمقابل توجه به مسائل اجتماعی، مکاتب عقیدتی و فلسفی دیگر وجود ندارد، شاخص‌ عقل‌گرایی اصلا نیست و اگر هم باشد خیلی کم رنگ نیست. این تغییرات که در تفسیرهای مختلف می‌بینیم ربطی به زن و مرد بودن ندارد و ارتباط به گرایش فکری مفسر دارد.

وی با طرح این پرسش که ما مگر چند تفسیر داریم که توسط زنان نوشته شده است؟ عنوان کرد: تعداد تفاسیری که توسط زنان نوشته شده است شاید به تعداد انگشتان دست هم نرسد اما با این حال به عنوان مثال تفسیر بانو امین در آیات هیچ تفاوت معناداری با تفسیر مفسران مرد ندارد. با این حال طی ۳۰ یا ۴۰ سال گذشته با پدیده قرائت زن‌گرایانه از قرآن مواجه هستیم.

پارسا در این نشست گفت: تنها بخشی از آیات قرآن که معطوف به مسائل قانونی شرعی زنان است، مشمول تفسیر زنانه و مردانه شده است و نمی‌توانیم راجع به همه آیات بحث کنیم که تفسیر زنانه است یا مردانه.

وی افزود: تفسیر یا قرائت زنانه از قرآن شاید از سال ۱۹۴۰ به بعد متداول شده و در چارچوب پارادایم سده چهاردهم شکل گرفته است، اما اساسا شکل نوین تفسیر قرآن از اواخر سده سیزدهم به خاطر اندیشه‌های سیدجمال‌الدین اسدآبادی شکل گرفت که همین مسئله تحول عمده‌ای در آثار قرآنی جهان اسلام ایجاد کرد.

پارسا با بیان اینکه سید جمال الدین اسدآبادی پایه گذار تفسیر عصری است، ادامه داد: در واقع سیدجمال الدین اسدآبادی که در پی اعتلا و عظمت دوباره اسلام است و به دنبال چرایی عقب ماندگی جهان اسلام می گردد، به این نتیجه می رسد که مسائل اجتماعی روز باید وارد حوزه تفسیر قرآن شود و مفسر قرآن باید پاسخگوی این مسائل باشد. شکل گیری این رویکرد را نیز می توان در پارادایمی گنجاند که نتیجه تحولات فلسفه علم از اواخر قرن ۱۹ و۲۰ است و تحولات سیاسی، مذهبی، اجتماعی و فرهنگی در شکل گیری آن تاثیرگذار بوده است.

وی با اشاره به این موضوع که پیدایی رویکرد عصری اجازه داشتن نگاه زنانه در تفسیر آیات قرآن را می دهد، افزود: با نگاهی به تاریخ برای اولین بار در قرن ۲۰ شخصیتی به نام قاسم امین اندیشه های فمنیستی و رویکرد زن گرایانه را در کتاب ها و تفاسیر خود مطرح می کند. بعد از قاسم امین نیز در بین مفسران حرکت و جریانی در این زمینه ایجاد می شود که با عنوان قرائت زن گرایانه اسلام شناخته می شود.

پارسا ادامه داد: به طور خاص آیاتی که به مسائل زنان و مردان می پردازند در حوزه آفرینش است، اما قرائت زن گرایانه در اسلام به این موضوع که زنان و مردان باید حقوق یکسانی به لحاط اجتماعی و قوانین مدنی داشته باشند، اشاره دارد. تا قبل از سده ۱۴ یعنی قبل از شکل گیری پارادایم دفاع از حقوق زن، تمام مفسرین شیعه و سنی قبل از رسیدن بر این باورند که خداوند مرد را از یک نفس واحد و زن را از دنده چپ مرد آفریده است، اما با شکل گیری پارادایم دفاع از حقوق زن در قرن ۱۴شاهد آن هستیم که مفسرانی همچون علامه طباطبایی، آیت الله مکارم شیرازی، عبدو و … همگی بر این باورند که هم زن و هم مرد از نفس واحد خلق شده اند.

همچنین در این نشست زهره اخوان مقدم، عضو هیات علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن گفت: غیر از مبانی معرفتی که در تفاسیر زنان و مردان مشترک است اما به نظر می‌رسد در بخش‌هایی از قرآن که مباحث خارج از مباحث معرفتی بوده و به عنوان مثال به زنان مرتبط می‌شود تفاسیری که مردان دارند از تفاسیری که زنان می‌توانند داشته باشند، متفاوت است.

اخوان مقدم ادامه داد: اگر آیات قرآن را به دودسته تقسیم کنیم، یک دسته هیچ ارتباطی با بحث زنان ندارد که در این آیه ها هم در زمینه های اجتماعی و هم در تفسیر بین زن و مرد مشترک است. دسته دیگر ارتباطی با یحث زنان ارتباط مستقیم دارد.

وی افزود: یک مفسر مرد به راحتی از کنار برخی آیات می‌گذرد  و نسبت به برخی مسائل تناقض‌های درونی و ذهنی در او ایجاد نمی‌شود در حالی که اگر یک خانم به همان آیات برسد ممکن است تأمل بیشتری در آن داشته باشد که در مفسر مرد وجود ندارد.

اخوان ادامه داد: یک مفسر خانم، زمانی که به روایتی برمی‌خورد که با روحیه و فطرت او مخالف است کمی بیشتر دقت و توجه می‌کند اما ممکن است مفسر آقا از کنار آن به راحتی عبور کند. آقایان جزئیات را نمی‌بینند اما خانم‌ها زمانی که سراغ قرآن می‌روند جزئیات را به خوبی می‌بینند.

به گزارش مهر ، وی در ادامه سخنانش گفت: بنده با اصطلاح زن‌گرایانه در تفسیر قرآن مخالف هستم، چرا که به نظر می‌رسد اصطلاح قرائت‌ حق‌گرایانه درست‌تر است تا بتواند دین خالص و پاک را معرفی کند.