خرده فرهنگ‌هایی که نادیده گرفته ایم

اما چند سالی می شود که مسیر گردشگری تغییر کرده است و مردم بیشتر دوست دارند به جای چهاردیواری بسته هتل یا مسافرخانه، فضای باز و طبیعت زیبا را انتخاب کنند. حتی برای یکبار هم که شده، چند روزی را در اقامتگاه های بومگردی سپری کنند و با جاذبه های گردشگری، فرهنگ و رسوم محلی مناطق مختلف آشنا شوند.

با وجود شناخته شدن این رشته از گردشگری در چند سال اخیر، اما بسیاری از کارشناسان معتقدند این اقامتگاه‌ ها هنوز به رشد و بالندگی لازم نرسیده ‌اند و آنگونه که باید، شناخته شده نیستند. به همین جهت برای رویکرد جدید نیاز به پیش نیازهایی است که امروزه جای خالی آن احساس می شود. در همین زمینه با دکتر عبدالرضا رکن الدین افتخاری، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس و هیات مدیره انجمن علمی توسعه روستایی ایران و نایب رییس انجمن علمی گردشگری ایران گفتگو کرده ایم.

باتوجه به شعار روزجهانی گردشگری 2020و نقش و اهمیت گردشگری روستایی، ضرورت ها و پیش نیازهای توسعه بوم گردی را در چه مواردی می‌دانید؟

برای پاسخ به این پرسش لازم است نخست به شعار روز جهانی گردشگری در سال 2020 اشاره شود که در آن به گردشگری و توسعه روستایی تاکید دارد. این تاکید بر چند جنبه اشاره دارد، نخست اهمیت و ضرورت موضوع از جنبه جهانی که لازم است از بعد علمی و تصمیم گیری (سیاست گذاری، برنامه ریزی و حکمروایی) مراکز علمی، کسب وکارهای گردشگری و دولتها به آن با نگاه راهبردی توجه کنند.

دوم اشاره به کارکردهای جدید روستا از جمله حضور معني دار فعاليتهاي تفريحي، اوقات فراغت و گردشگري و حضور قوي ميراث فرهنگي از جمله دانش بومي و صنايع دستي و میراث طبیعی در روستا دارد.

سوم به گردشگری اشاره دارد که فرایندی است در حوزه گذران اوقات فراغت، تفریح در چارچوب حقوق شهروندی با هدف بازیابی انرژی برای دستیابی به زندگی سالم، شرافتمندانه و رضایتمندی و حق توسعه یافتگی. چنین برداشتی از گردشگری آن را به عنوان نیاز توسعه ای و حقوقی مطرح می سازد. چهارم به توسعه روستایی تاکید دارد که آن، فرايند آشكار كردن (Unfolding)، روشن كردن (Revealing) و باز كردن (opening up) موارد پنهان از يكسو فرايند تغيير (Change) و تحول (Evolution) و پيشرفت (Progress) و انطباق (Adaptation) و بازآفرینی(reinventing) از سوي ديگر است تا باشناخت توان ها و ظرفيتها و تاب آوری ها و تصمیم گیری راهبردی، دستيابي به زندگي شرافتمندانه و حق توسعه يافتگي در روستاها پایدار شود.

برآیند این چهار تاکید، شکل گیری صدای روستا و زبان آوری روستا و به رسمت شناخت گردشگری و توسعه روستایی در نظام تصمیم گیری است از اینرو برای تبدیل فرایندی شعار به شعور (پندار وگفتار وکردار) چند پیش شرط ضروری است:

فراهم سازی بستر فرهنگی با برنامه راهبردی آمایشی از طریق گفتمان سازی میان ذینفع ها
توجه به حق بودن گردشگری در چارچوب حقوق شهروندی با هدف بازیابی انرژی برای دستیابی به زندگی سالم، شرافتمندانه و رضایتمندی و حق توسعه یافتگی.
توجه به حقوق مکانی روستا در چارچوب حقوق شهروندی و عدالت مکانی/ محیطی برای دستیابی به محیط با سالم و با کیفیت، با نشاط، سبز و تولیدگر و توسعه یافته.
توجه به چالش‌هاي راهبردي افزايش فاصله‌ي توسعه بين شهر و روستا (كمبود منابع انسان ساخت، بيكاري، درآمد كم، بهره وري پايين، فقر، افزايش مهاجرت روستايي، پس رفت‌هاي زیست محیطی ) درمناطق روستایی وتلاش برای برون رفت ازاینها با انتخاب راهبرد های توسعه فضایی دانش مبنا از جمله گردشگری روستایی.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که تا به امروز در گردشگری روستایی نتوانسته ایم به خوبی عمل کنیم در حالی که قابلیت ها و جاذبه های بیشماری در سراسر ایران وجود دارد؟ این موضوع چقدر صحت دارد؟

در ایران حاکمیت تصمیم گیری دولتی، بخشی با سوگیری شهری از یکسو و آمایشی و تعاملی و مشارکتی نبودن تصمیم گیری ها، گردشگری روستایی و توسعه روستایی از این فرهنگ تصمیم گیری حاکم در ایران، جدا نیست.

به این صورت که در ایران، با توجه به سهم جمعیت مناطق روستایی از جمعیت کل کشور (20730625 از 79926270) و تولید ناخالص ملی و ساختار اقتصادی از یک‌سو و گسترش روز افزون فقر و بیکاری و مشکلات شدید زیست اقتصادی و روند سریع مهاجرت‌های روستا به شهر و نرخ بالای تورم در مناطق روستایی ایران، از سوی دیگر به همراه گسترش ارتباطات و کاهش تاثیر مرزهای جغرافیایی، فشارکار، آلودگی های صوتی، دود در شهرها، خستگی زیاد روحی و جسمی، حرکت به روستا را در آخر و در طول هفته به منظور بازتوانی انرژی و سلامتی روحی و جسمی با استفاده از هوای سالم و پاک و دارای منظر طبیعی و جاذبه های میراثی است، شکل داده است و روستاها را با رشد قابل توجه تعداد بازدیدکنندگان روبرو ساخته و گردشگری توانسته سهم قابل توجهی از توسعه اقتصادی روستا را به خود اختصاص دهد.

در واقع تقاضای شهری برای گذراندن اوقات فراغت در مناطق روستایی ضرورت توجه به تدوین الگوی راهبرد فضایی توسعه پایدار گردشگری روستایی در جهت رفع فقر، بیکاری و زیست اقتصادی و فرافقرشدن پایدار را الزامی ساخته است.

به سخن دیگر می توان گفت یکنواخت بودن جریان گردشگری در ایران، توزیع نامتعادل فضایی گردشگران و کم توجهی به خرده فرهنگ‌ها و روستاها، و فرافقرنبودن گردشگری از جمله چالش‌های اساسی گردشگری روستایی در ایران محسوب می‌شود.

بنابراین نیاز به متنوع سازی بازار گردشگری ازجمله روستایی در ایران، امری ضروری است. هر چند که برابر توافق جهانی بوم‌گردی قبل از دهه 1980 در عمل وجود داشته است و حتی برخی پیشینه بوم‌گردی را به زمانی دورتر و به هتزر نسبت می‌دهند، به اعتقاد وی بوم‌گردی در پاسخ به رویه‌های نامناسب توسعه و نادیده گرفتن ملاحظات زیست محیطی شکل گرفته است و پیشینه آن به اواخر دهه 60 باز می‌گردد.

با این توصیفات، آیا اقداماتی هم در این زمینه صورت گرفت؟

بله عرضه کنندگان محصول و خدمات گردشگری در روستا جهت توسعه بوم‌گردی و با هدف ارائه خدمات گردشگری با کیفیت و پایدار و پاسخگوی به نیازهای گردشگری دست به اقدامات زیربنایی و روبنایی زده اند از جمله اقدامات اقامتگاه‌های بوم‌گردی است که از سال۱۹۹۴ میلادی به جهان معرفی شدند .

در ایران نیز سابقه طرح اقامتگاه های بوم‌گردی به سال 83 و82 می‌گردد، زمانی که آقای مازیار آل داوود تصمیم گرفت اقامتگاهی را در روستای گرمه (اقامتگاه آتشوونی) از تواب شهرستان خور و بیابانک استان اصفهان برای پذیرایی از کویرنوردان و طبیعت ایجاد کند و در دو دهه این اقامتگاها به‌شدت رشد کرده‌اند تا جاییکه پراکنش جغرافیایی اقامتگاه بوم گردی در ایران نزدیک به دو هزار اقامتگاه بوم گردی با چرخه حیات متفاوت تاسیس شده اند و در این میان استان کرمان با 313 واحد بیشترین اقامتگاه‌های بوم‌گردی و استان قم با 1 واحد کمترین اقامتگاه بوم‌گردی را دارا هستند.

با این توصیف می توان گفت، اقامتگاه‌های بوم‌گردی به عنوان شکلی از جاذبه ها و گونه ای از استراحتگاه گردشگری تجربه محور و پایدار و حاوی عناصر چند کارکردی در فضا نظیر فعالیت ها، جاذبه، معماری و … می‌توانند به عنوان الگویی برای اداره و سازماندهی سفر، مکان و انسان مورد استفاده قرار گیرند و به عنوان یک جاذبه گردشگری به شمار می روند.

اقامتگاه های بوم گردی کشور به تفکیک استان تا آذرماه سال 98

استان	تعداد اقامتگاه‌های بوم گردی	استان	تعداد اقامتگاه‌های بوم‌گردی
آذربایجان شرقی	193	زنجان	98
آذربایجان غربی	21	سمنان	113
اردبیل	63	سیستان و بلوچستان	36
اصفهان	274	فارس	104
البرز	3	قزوین	8
ایلام	23	قم	1
بوشهر	12	کردستان	14
تهران	0	کرمان	313
چهار محال و بختیاری	31	کرمانشاه	19
خراسان جنوبی	26	کهگیلویه و بویراحمد	4
خراسان رضوی	52	گلستان	92
خراسان شمالی	19	گیلان	14
خوزستان	4	لرستان	6
مازندارن	173	مرکزی	15
هرمزگان- جزیره قشم	24	همدان	34
یزد	119	1908

(وزارت گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی)

بنابراین اقامتگاه‌های بوم گردی در شرایط حاضر با رشد بدون برنامه ریزی فضایی و محاسبه تقاضای منطقه ای و ملی و فراملی با داشتن رقبای مختلف (خانه دوم، متلها در روستاها و هتلها در شهر) بیش از پیش در شرایط رقابتی سخت قرار گرفته‌اند و با وجود پرتلاتم بودن شرایط رقابت، اهمیت ایجاد و حفظ مزیت های رقابتی و راهبردی پایدار به طور بالقوه افزایش یافته است.

چه عواملی در رقابتی بودن گردشگری موثر بوده است؟

رقابتی بودن گردشگری در یک مقصد به عوامل گوناگونی چون 1) جذابیت مقصد: جاذبه های طبیعی و انساخت. 2) برنامه ریزی و مدیریت مقصد: شناسایی بازارها و برنامه ریزی و مدیریت بازاریابی در مقصد. 3) سازمان مقصد: توانمندی و ظرفیت و تاب اوری‌های مدیریت سازمان‌های گردشگری و چگونگی همکاری با آنها در درون و بیرون روستا. 4) اطلاع رسانی محصول: ارزیابی توانمندی و ظرفیت‌های تحقیقاتی و مدیریتی نظامهای اطلاعاتی مقصد گردشگری و 5) کارایی مقصد: بهره وری و صداقت و ایجاد تجربه گردشگری یک مقصد است که متاسفانه در ایران به این عوامل چندان اندیشیده نمی شود.

در واقع برای ایجاد توسعه پایدار و همچنین جایگزینی منابع جدید کسب درآمد نیازمند استفاده از تمامی امکانات و خدمات مان هستیم. در این راستا توسعه گردشگری روستایی به عنوان نیاز اساسی کشور مطرح می‌شود و از سوی دیگر روستاها با رشد قابل توجه تعداد بازدیدکنندگان در اقامتگاه روبرو هستند و گردشگری روستایی با کاستی در روبنا وریربناهای گردشگری نتوانسته سهم قابل توجهی از توسعه اقتصادی روستا را به خود اختصاص دهد و در ارائه خدمات گردشگری نیازمند بهبود مستمر، با کیفیت و پایدار و پاسخگویی به نیازهای گردشگری با یک برنامه ریزی راهبردی فضایی توسعه پایدار گردشگری درچارچوب برنامه ریزی آمایش ملی ومنطقه ای است .

دراین زمینه داده‌های مرکز آمار ایران، درسال،1397 هزینه‌های سفرهاي داخلي با اقامت شبانه خانوارها (از جمله: تور، حمل و نقل، اقامت، نوشیدنی و…) 84193827 میلیون ریال و بدون اقامت شبانه نیز 29478258 میلیون ریال اعلام کرده است که نشان دهنده این است که بخش خدمات هرچند توانسته در تولید ناخالص داخلی سهمی را بخود اختصاص دهد، اما نتواسته است در گردشگری موفق باشد و عملکرد ضعیفی داشته است.