بلاهایی که بر سر بزرگترین قلعه نظامی جهان آورده اند
قلعه ای حدود دو هزار ساله که قدمت آن به دوره اشکانیان و ساسانیان باز می‌گردد. این قلعه یکی از بهترین آثار در دشت ورامین است که به دلیل بزرگترین قلعه نظامی در جهان، قابلیت ثبت جهانی دارد، به همین منظور در سال 1387 هم قدم هایی برای ثبت جهانی آن برداشته شد، اما مسوولان از ادامه کار منصرف شدند و پرونده را برای یونسکو نفرستادند.
این بنای تاریخی تنها فرصت این را داشت که به ثبت ملی برسد، با این وجود هنوز نتوانسته جایگاه خود را در چرخه گردشگری استان تهران و دشت ورامین باز یابد. تنها کشاورزان چهار روستای همسایه هستند که جای سربازان ساسانی قلعه را گرفتند و به جای پاسداری از این میراث کهن، صیفی‌جات می‌کارند و درو می‌کنند.
قلعه ایرج که به قلعه گبری ورامین نیز معروف است، یکی از بناهای تاریخی و باستانی دشت ورامین و در حوزه بخش مرکزی شهرستان پیشوا قرار گرفته است. باستان‌شناسان از سال 1380 پیگیر احوال قلعه 2000 ساله شدند و دو‌سال بعد در تاریخ 11 مرداد 1382 به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. دیوارهای بلند خشتی که ارتفاع آنها به 15 متر و پهنای آن 15 تا 22 متر می‌رسد، شاید تصویر روشنی از قلعه ساسانی ارائه ندهند اما دکتر محمدرضا تاجیک، که در زمینه ورامین‌شناسی حضور فعالی دارد به سیناپرس می‌گوید که اینطور نیست: شواهد باستانشناسی نشان می‌دهد این قلعه مربوط به دوران اشکانی و ساسانی و پادگان نظامی بوده و در دوران حیاتش شاهد حضور بیش از سه هزار نفر جنگجو بوده است. به گفته او، وسعت این قلعه 190 هکتار و در ابعاد 1150 در 1270 متر است. 814 اطاق و 148 برج دارد و دارای 4 دروازه مشرف به چهار روستای یوسف رضا، عسگرآباد عباسی، ده ماسین و سرگل و گل عباس است.
در بخش شرقی و غربی قلعه، تعداد چهار رشته قنات وجود دارد. همزمان با ساخت قلعه، در اطراف بیرونی دیوار قلعه خندقی به عرض 30 متر و عمق بیش از 4 متر ایجاد کردند تا از خاک حفر این خندق مصالح خشت و گل چینه برای احداث قلعه بسازند و هم سدی برای دیوار قلعه تا از هجوم دشمنان جلوگیری کنند. همچنین در محوطه قلعه، تکه سفال‌هایی مربوط به عصر مس و آهن، ساسانی، سلجوقی و ایلخانی پیدا شده است.
وجود انواع نخاله، بلای جان بی‌رمق قلعه
حدود 8سال است که شهرستان پیشوا از شهرستان ورامین جدا شده و قلعه ایرج جزئی از شهرستان پیشوا محسوب می‌شود. او که مدیر امور گردشگری شهرداری ورامین را هم به عهده دارد، در پاسخ به این سوال که وضعیت امروزی قلعه و خندق چگونه است، می‌گوید: با وجود اینکه در بعضی از قسمت‌های قلعه حفاری‌هایی صورت گرفته، اما چهاردیواری آن سالم است.
روستائیان از دروازه ها که سالم هستند به داخل قلعه وارد و خارج می‌شوند. تقریبا در دیوارهای قلعه جای اتاق‌هایی وجود دارد که به واسطه یک راهروی سرتاسری در چهار دیوار برج، به هم وصل می‌شوند. 114 برج دیده‌بانی به همراه این اتاق‌ها در چهار طرف تعبیه شده که نشان از کاربرد نظامی قلعه داشته است.
به گفته مسوول مرکز ورامین شناسی؛ ساکنان چهار روستای بزرگ همسایه که در اطراف این قلعه حضور دارند، به کشت محصولات صیفی در داخل قلعه می‌پردازند و به همین جهت؛ پسماندهای خانگی و پسماندهای کشاورزی مثل انواع پلاستیک‌ها و لوله‌های پلاستیکی آبیاری در آنجا رها می‌شوند. همچنین متاسفانه توسط عده‌ای سودجویان نخاله و زباله‌های ساختمانی خود را نیز در این مکان تخلیه می‌کنند که در واقع چهره زشتی را برای گردشگران ایرانی و خارجی که به این قلعه سفر می‌کنند، به وجود آورده است.
به گفته این فعال حوزه گردشگری؛ کشاورزان جهت استفاده بهتر از آب کشاورزی، استخرهایی را درون قلعه حفر کرده‌اند که می‌تواند آسیب‌هایی را به لایه‌های تاریخی قلعه وارد کند. با این وجود منکر مصرف آب برای کشاورزی نیست اما معتقد است باید میراث فرهنگی در این زمینه بیشتر ورود کند.
به گزارش سیناپرس، با توجه به گفته‌های دکتر تاجیک، می‌توان حدس زد که قلعه ایرج، سال‌هاست به حال خود رها شده و به خوبی از آن مراقبت نمیشود. حجم عظیم نخاله در ضلع جنوبی قلعه ایرج سبب شده تا این مکان بیشتر به زباله‌دان شبیه باشد، تا یک اثر نفیس تاریخی و به دلیل قرار گرفتن این قلعه در مجاورت کمربندی ورامین- پیشوا، شرایط مناسب و سهل برای افرادی فراهم آورده، که بدون در نظر گرفتن قدمت این اثر تاریخی مشغول ریختن نخاله در آن هستند و چهره‌ای نامناسب به این اثر تاریخی بخشیده‌اند.
خاک دزدی از قلعه باستانی
مسوول مرکز ورامین شناسی با بیان اینکه کشاورزان در محوطه این بنا به کشت سنتی سبزیجات و صیفی‌جات می‌پردازند می‌گوید: بیشترین محصولات کشت شده؛ خیار، گوجه، کلم، کاهو و گل کلم است. آنها علاوه بر اینکه به خاک این قلعه کود اضافه می‌کنند، حوضچه‌هایی نیز خطراتی برای خود کشاورزان و هم برای گردشگران ایجاد می‌کند و همچنین موجب آسیب رساندن به لایه‌های تاریخی قلعه می‌شوند.
مدیر امور گردشگری شهرداری ورامین یکی از دلایل این مشکلات را کمبود نیروی حفاظتی میراث فرهنگی می‌داند. به گفته او در دوره قبل که سربازان حافظ میراث فرهنگی در آن مستقر بودند به قلعه آسیب کمتری وارد می‌شد اما در سالهای اخیر با حفاری‌های غیرمجازی که در طول شبانه روز صورت گرفته به دروازه و ضلع شرقی و جنوبی قلعه آسیب زیادی وارد شده است.
این فعال گردشگری همچنین به خاکبرداری های داخل قلعه اشاره می‌کند و می‌افزاید: در سالهای گذشته عده‌ای خاک قلعه را با کامیون انتقال می‌دادند. خاک این قلعه، خاک بکر چند هزار سالهای است که به دلیل مستعد بودن برای کشاورزی و باغداری بسیار مناسب است.
قلعه‌ای که هرساله آب می‌رود
گفتنی است قلعه ایرج هرچند ناشناخته است اما از سال 88 زمزمه های ثبت جهانی شروع شد و به دنبال تصویب اعتبارات لازم بودند تا کاوش‌های باستانشناسی شروع شود، اما در سال 89 مسئولان کمبودهای جدی را مانع از ارسال پرونده قلعه گبری به کمیته میراث جهانی یونسکو اعلام کردند. آن زمان مطالعه و کاوش جدی روی قلعه صورت نگرفته بود و بعید نبود که چنین اتفاقی بیفتد.
در مورد قلعه ایرج، قدیمی‌ترین اشاره‌ای که به آن شده در اوستا آمده است: «چهاردهمین کشور با نزهت که من اهورا مزدا آفریدم وارنای چهارگوش است، زادگاه فریدون، قاتل اژدی هاک». فعالان تاریخی قلعه ایرج را همان وارنای چهارگوش و یا دژ وارنا دانسته‌اند و ارزش این اثر تاریخی بر کسی پوشیده نیست.
همچنین در نوشته‌های محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه است: «این قلعه از آثار بسیار کهنه و قدیم است. اگرچه در هیچ‌یک از تواریخ و سیاحتنامه‌های مسافران عرب اسمی از این قلعه و شرحی از آبادی قدیم آنجا نوشته نشده است، لیکن از بعضی علامات خارجی معلوم می‌شود که عمر این قلعه از دوهزار سال متجاوز است.»
این قلعه پر ابهت، از جمله قلعه‌هایی است، که با گل و خشت ساخته شده و معماری منحصر به فردی دارد و تاکنون از گزند حمله اقوام مختلف به ایران و نیز بلایای طبیعی در امان مانده است، باید قدر آن را بیش از پیش بدانیم، مرمت آن پیشکش، اما حداقل باید جلوی تخریب این قلعه ارزشمند را گرفت.
گزارش:نیلوفر منصوریه
No tags for this post.
