سایه‌روشن‌های محیط‌زیست در دولت یازدهم
ممکن است از خودتان بپرسید که در زمینه محیط‌زیست مگر آمار و رقم هم وجود دارد. اتفاقا موضوع این است که شاخص‌های عملکرد محیط‌زیستی را مثل هر پدیده دیگری می‌توان به عدد تبدیل کرد. در عین حال در برخی زمینه‌ها اعداد واضحی وجود دارند. مثلا؛ تعداد گونه‌های در معرض خطر و تعداد فرد مجزای موجود در آغاز و پایان هر دولت یا شهرداری یا سازمان، سرانه فضای سبز، تعداد روزهای هوای آلوده، سطح آبگیری دریاچه‌ها و تالاب‌ها و … به غیر از این شاخص مشهوری وجود دارد به «شاخص عملکرد محیط‌زیستی» یا EPI که از سال 2006 توسط دانشگاه ییل برای بررسی عملکرد محیط‌زیستی در کشورهای مختلف ابداع شده است و هر دو سال یک‌بار به روز‌رسانی می‌شود. این همان شاخصی است که به استناد ان از سقوط یا بالا رفتن رتبه محیط‌زیستی کشور در رسانه‌های مختلف حرف زده می‌شود. اما قبل از رسیدن به این اعداد اجازه دهید ببینیم شاخص چیست؟
شاخص عملکرد محیط‌زیستی چیست؟
این شاخص روشی برای ارزیابی عددی عملکرد محیط زیستی در حالت‌ها یا بخش‌های سیاست‌گذاری مختلف است. این حالت‌ها و بخش‌ها باید تمایزات برجسته‌ای با هم داشته باشند چه در طول زمان چه در زمان یکسان. مثلا در آمریکا سیاست‌های محیط‌زیستی به طورکلی در ایالت‌های مختلف آنقدر تفاوت دارد که بتوان این شاخص را برای ایالت‌ها به طور جداگانه تعریف کرد. همین‌طور سیاست‌های فدرال دولت ترامپ با دولت اوباما تفاوت‌های چشمگیری دارد. بر این اساس این شاخص در دو بخش کلی « سلامت محیط‌زیستی» و « شادابی اکوسیستم‌ها» تقسیم می‌شود. بخش اول مربوط به محیط‌زیست انسانی و تاثیر محیط زیست بر سلامت انسان وبخش دوم مربوط به محیط طبیعی و تاثیر انسان بر محیط طبیعی است.
در بخش اول شاخص‌های قرار گرفتن در معرض خطرات محیطی، کیفیت هوای خانگی، آلودکی هوا در سه بخش قرار گرفتن در معرض ذرات کوچکتر از 2.5میکرون، بزرگتر از 2.5 میکرون و اکسید نیتروژن، کیفیت آب آشامیدنی و بهداشت ناکافی برای محیط زیست انسانی در نظر گرفته شده است و البته وزن هر یک از این شخص‌ها در نمره نهایی متفاوت است.
در بخش دوم یا محیط‌زیست طبیعی هم شاخص‌ها که وزن هرکدام در نمره نهایی تفاوت دارد عبارت‌اند از؛ بازچرخوانی فاضلاب، بهره‌وری کودهای ازت، بالانس ازت، تغییر در پوشش جنگلی، پایایی صید، مناطق حفاظت شده خشکی( وزن در زیست‌بوم ملی) مناطق حفاظت شده خشکی ( وزن در زیست‌بوم جهانی)، مناطق حفاظت شده دریایی، حفاظت از گونه‌ها در مقایس ملی، حفاظت از گونه‌ها در مقیاس جهانی و روند دی‌اکسید کربن تولید شده به ازای انرژی تولید و مصرف شده در کشور.
این شاخص‌های در نهایت نمره‌ای در مقایس 100 برای هر کشور به دست می‌دهند و کشورها بر اساس این نمره به ترتیب فهرست می‌شوند. بنابراین در این لیست عملکرد محیط‌زیستی کشورها به دو صورت سنجیده می‌شود؛نمره‌ای که کشورها به خود اختصاص می‌دهند، امکان مقایسه وضعیت کشور با خودش در زمان را فراهم می‌کند. رتبه هم امکان مقایسه با دیگر کشورها را فراهم می‌کند. بر این اساس می‌توان به بررسی وضعیت محیط‌زیست کشورمان پرداخت.
شاخص عملکرد محیط زیستی در سال 2014،آبی جنگل، آبی پر رنگ کشاورزی، آبی کم رنگ منابع آب، نارنجی پررنگ بهداشت و آب، زرد کیفیت هوا، نارنجی کمرنگ تاثییر سلامتی، سبز اقلیم و انرژی،سبز کم رنگ تنوع زیستی و زیستگاه ها، سبز پر رنگ صید
شاخص عملکرد محیط‌زیست ایران
بر این اساس این شاخص ایران در سال 2008 با نمره کلی 76.9 از 100 در رتبه 67 جهان قرار داشته است. دو سال بعد نمره ایران 16.9 از 100 سقوط کرده و به 60 رسیده است، این نمره ایران را در جایگاه 78 جهان قرار داده است که به وضوح سقوط در هر دوبخش دیده می‌شود. دو سال بعد یعنی مقارن با سال پایانی استقرار دولت دهم اوضاع به خراب‌ترین وضعیت رسیده است. در این سال نمره ایران به 42.73 رسیده و در رتبه 114 قرار گرفته است. در برآورد این سال ایران از نظرعملکرد در هر دو بخش محیط‌زیست انسانی و طبیعی به شدت بد بوده است. آلودگی‌هوا، از دست رفتن زیستگاه‌ها مثل تالاب‌ها،مدیریت بد آب و …. نمراتی بسیار بدی را کسب کرده‌اند. با روی کار آمدن دولت یازدهم در سال 2013 یا 1392اوضاع کمی تغییر کرد. این تغییر در بخش‌های مربوط به آلودگی هوا و احیای زیستگاه‌های آبی خود نمایی می‌کند. ایران درگزارش سال 2014 در هر دو بخش رتبه و جایگاه بهبود عملکرد نشان می‌دهد. ایران در این سال با کسب نمره 51.08 در جایگاه 83 نشست. در این سال بهترین نمره مربوط به بهبود عملکردهای بخش کشاورزی در استفاده از کودهای ازته با نمره 92 و بدترین در مدیریت منابع آب شامل بازچرخوانی و مدیریت با نمره 2.77 از 100 بود. بخش زیستگاه‌ها و انرژی و اقلیم هم در ایران وضعیت خوبی نداشتند. گزارش بعدی در سال 2016 منتشر شد؛ در این گزارش هرچند نمره ایران به 66.32 افزایش یافته و بهبود چشمگیری را نشان می‌داد، اما ایران با ایستادن در جایگاه105 به دلیل عملکرد بهتر کشورهای نزدیکش با افت در رتبه روبرو شد. این وضعیت نشان می‌دهد هرچند در مجموعه دولت یازدهم عملکرد محیط‌زیستی مثبتی داشته، اما در مقایسه با سایر کشورهای هم رده عملکردش خوب نبوده است. یعنی به طور کلی می‌توان گفت دولت یازدهم نسبت به دو دولت سابق و اسبق یعنی دهم و نهم عملکرد بسیار بهتری داشته است. رشد بیست نمره‌ای ایران در 4 سال نشان دهنده این عملکرد موفق است. اما در قیاس با کشورهای همسایه هم ایران موفق نبوده است و در خاور میانه و شمال آفریقا هم در رتبه 13 قرار می‌گیرد. در مجموعه نمره عملکرد محیط‌زیستی کشور نسبت به نخستین ارزیابی در سال 2006 حدود 15 درصد رشد نشان می‌دهد، اما مثلا کشورهای قطر، لبنان و اردن در همین زمان بیشتر از 30 درصد رشد کرده‌اند و ایران با وجود رشد نسبت به سال 2006 هنوز به اوج خودش در این بازه یعنی سال 2008 نرسیده است.
روند 10 ساله وضعیت شاخص های مختلف محیط زیستی در ایران از 2006 تا 2016، بعد از صید تنوع زیستی و زیستگاه ها بد ترین روند را داشته اند
عملکرد بد در محیط طبیعی، موفق در انسانی
روند 10 ساله کشور هم نشان می‌دهد ایران در محافظت از زیستگاه و حیات‌وحش ابدا عملکرد مناسبی نداشته است. این نکته‌ای است که کارشناسان حیات‌وحش هم بر آن صحه می‌گذارند و اتفاقا مهم‌ترن گلایه کارشناسان و فعلان محیط‌زیست از دولت و دولت‌ها در ایران است. در این بخش جایگاه ایران در جهان 133 است و در همه بخش‌ها در روند 10 ساله پسرفت دیده می‌شود. نبود بودجه و نیروی تخصصی کافی در این بخش به شدت بر عملکرد ایران در حفاظت از حیات‌وحش تاثیر گذاشته است. با این وجود دولت یازدهم هم در این بخش علی‌رغم چند نقطه روشن عملکرد مناسبی نداشته است. در این زمینه لایحه حمایت از محیط‌بان‌ان و جنگلبانان والبته راه‌اندازی قرق‌های اختصاصی از جمله نقاط روشن است، اما مثلا در بحث حفاظت از گونه ارزشمند و در خظری همچون یوز، کارشناسان و فعالان کماکان با مشکلات عدیده مالی و سیاست‌گذاری دست و پنجه نرم می‌کنند. این مشکل را در باقی بخش‌ها هم می‌توان دید. در زمینه زیستگاه‌های آبی وتالاب‌ها دولت عملکرد خوبی داشته؛ احیای نسبتا موفق ارومیه، هورالعظیم و هامون از جمله موفقیت‌های دولت است، اما در بخش مدیریت آب همچنان ضعف‌هایی به چشم می‌خورد. آلودگی‌هوا علی‌رغم تشدید ریزگردها از دیگر زمینه‌های موفق دولت است و آمارها به خوبی نشان دهنده موفقیت دولت از کاستن آلودگی هوای کلان‌شهرها است. دولت در زمینه مهار ریزگردها هم گام‌های موفقی برداشته است که اثرش در صورت تداوم سیاست‌ها در بلند‌مدت آشکار خواهد شد. در مجموع می‌توان در بخش محیط‌زیست انسان به دولت با توجه به مشکلات مالی و وضعیت بسیار نابهنجار در هنگام تحویل گرفتن دولت و البته فشارهای سیاسی و حساسیت‌ها نمره قبولی داد. اما در بخش محیط‌زیست طبیعی عملکرد دولت هر چند از برخی اسلافش مثل دولت‌های دهم و یازدهم بهتر است اما چنگی به دل نمی‌زند و راضی کننده نیست. این موضوع را می‌توان به کم اهمیت بودن این بخش در معادلات سیاسی اشاره کرد و شاهد این است که تمامی بحث‌های مورد اشاره در مناظرات انتخاباتی هم مربوط به محیط‌زیست انسانی بوده است. در مجموع می‌توان گفت جو عمومی کشور هنوز اهمیت چندانی برای محیط طبیعی قایل نیست و به دلیل سیاسی شدن بحث محیط‌زیست در کشور این بخش از دایره توجه دولتی‌ها خارج مانده است. در مطالب بعدی و بررسی نیازهای واقعی محیط‌زیست کشور خواهیم دید چطور بی‌توجی به این بخش در سایه ملاحظات سیاسی در میان مدت و دراز مدت بر اساس حیات در این سرزمین تاثیر خواهد گذاشت.
علی رنجبران
No tags for this post.
