حقابه هورالعظیم ضمانت قانونی می خواهد

'شهلا' عکاس ها و خبرنگارها را که می بیند، دستپاچه می شود. پیراهن بلندِ سرخ و زردش را مرتب می کند و آرام سلام می دهد و می خزد کنار مادرش که سر تا پا سیاه پوش است. مادر روی یکی از بشکه های فلزی نصفه و نیمه خم شده تا خوراک گاومیش ها را بدهد. 

چند اتاق و کپر در میان نی های بلند، پراکنده شده اند؛ شمال تالاب هورالعظیم، تقاطع جاده های شط علی و شهید باکری. یکی از اتاق ها سنگری سیمانی، یادگار زمان جنگ تحمیلی است و دیگری با سقف هلالی شکل، از نی های 'هور' ساخته شده که روی سقف آن را پلاستیک کشیده اند. شهلا از اخبار و جنجالی که بر سر هورالعظیم در رسانه ها و میان افراد سیاسی و غیرسیاسی درگرفته بی اطلاع است، اما این را خوب می داند که آب هور سال هاست که عقب نشسته و آنها و هفت هشت خانواده دیگر که گاومیشداری می کنند، مجبورند برای تامین علوفه دام هایشان، زمستان ها از شهر 'رُفیّع' کوچ کنند و بیایند بنشینند در دل تالاب. البته چون آب و برق ندارند، در گرمای تابستان ناچار به شهر باز می گردند. 
شهلا که حرف می زند، مادر شال او را مرتب می کند و می کشد پایین: 'من لیسانس حقوق را از دانشگاه پیام نور گرفتم به امید اینکه شغلی پیدا کنم اما انگار هرچه درس بخوانی فایده ندارد، از جستجو ناامید شدم و حالا در نگهداری گاومیش ها کمک می کنم.' 
گفته می شود که 'بیت القصب' یا 'خانه نِی' قدمتی چند هزار ساله دارد. چند صد متر آنطرف تر روبه روی خانه دیگری از نی، 'طعمه' با نی های هور حصیر می بافد. او می گوید: علوفه گران است و من و برادرم برای نگهداری گاومیش ها مجبوریم زمستان ها در اینجا زندگی کنیم اما زن ها و بچه ها که به مدرسه می روند در شهر 'رُفیّع' مانده اند. آب هور نسبت به گذشته هم کمتر شده و هم شور؛ حتی گاومیش ها هم آن را نمی خورند و ما مجبوریم آب گاومیش ها را از شهر بیاوریم. 
او ادامه می دهد: سال ها پیش آب تا رفیّع می رسید ولی شرکت نفت، هور را خشک کرده، نفت هیچ نفعی برای ما نداشت و ما می خواهیم هور به وضع سابقش برگردد و پر آب شود. 

* یادگار جنگ تحمیلی و نفت 
هورالعظیم، بازمانده تالاب های بین النهرین و یکی از بزرگ ترین تالاب های خوزستان، در جنوب غربی کشور است که یک سوم آن در ایران و دو سوم آن در عراق قرار دارد. 
هورالعظیم از چذابه شروع می شود، تا طلائیه. جاده های اصلی نظامی که در زمان جنگ تحمیلی و پس از آن ساخته شدند تالاب را به پنج حوضچه تقسیم کرده اند. جاده امام رضا(ع)؛ جاده شط علی؛ جاده شهید همت و جاده سیدالشهدا(ع) مرز بین این حوضچه ها هستند. از سال 87 که شرکت نفت برای اکتشاف وارد هور شد و بیش از هشت هزار هکتار را تصاحب کرد، هم جاده های بزرگ و کوچک زیادی ساخت و هم بیش از نیمی از تالاب را خشک کرد. حالا اما وضع هورالعظیم بهتر شده و بخشی از زمین های خشک آن را آب گرفته است. در برخی نقاط آب زیر تاسیسات نفتی و لوله ها رفته است. شعله دودکش ها و دکل های نفت اما هنوز از شمال تا جنوب هورالعظیم دیده می شود. 
چند وانت که قایق و صیاد بار زده اند، از جاده اکتشاف می گذرند. 'سید طالب' از صیادی در هور ناراضی است، اگر چه چند سبد حصیری پر از ماهی بار وانت کرده است. او می گوید: صید در قدیم با حالا زمین تا آسمان تفاوت دارد، چندین سال است که آب هور خیلی کم شده، البته زمستان ها کمی وضع بهتر می شود وگرنه تابستان تقریبا خشک است، از آن همه صیاد فقط 30 تا 40 نفر مانده اند که روزی پنج تا 6 کیلوگرم ماهی بیشتر نصیبشان نمی شود. 

* سال های دور از آب 
از چند ماه پیش جدال بر سر آبگیری هورالعظیم بالا گرفته است. از یک سو سازمان حفاظت محیط زیست مدعی آبگیری 71 درصدی تالاب است و از سوی دیگر مخالفان و برخی نمایندگان مجلس آن را تکذیب می کنند و به تازگی نیز آبگیری تالاب به وسیله زهاب های نیشکر را مطرح کرده اند. 
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان که خبرنگاران محلی را برای مشاهده آبگیری هورالعظیم دعوت کرده، در این بازدید می گوید: دی سال 93 با حکم قضایی ابتدا پنج دریچه بین حوضچه های 2 و 3 را باز کردیم، پس از آن 75 دریچه توسط سازمان آب و برق بازگشایی شد؛ با بارندگی پارسال و سیلابی که در کرخه آمد، در اواخر فروردین با همکاری سازمان آب و برق خوزستان توانستیم 220 دریچه به صورت لوله ای و 33 دریچه به صورت پل ایجاد کرده و هور را آبگیری کنیم به طوری که هم اکنون 71 درصد تالاب هورالعظیم آبگیری شده است؛ آب رودخانه کرخه از 13 شاخه آن، به شمال تالاب و حوضچه های یک و 2 و 3 منتهی می شود. 
احمدرضا لاهیجان زاده اظهار می کند: در سال های 91 تا 93 بیش از 60 هزار هکتار از تالاب خشک بود و حوضچه های یک و 2 نیز به مانداب تبدیل شده بود اما با بازشدن دریچه های بین حوضچه های 2 و سه در حدود 1.7 میلیارد مترمکعب آب وارد حوضچه شماره سه شده است که سرریز آن در حال ورود به حوضچه شماره چهار (که تا پارسال کاملا بیابان بود) است. 
وی تخلیه زهاب کشاورزی به حوضچه های یک ، 2 و سه را رد می کند و می افزاید: 2 زهکش مربوط به سازمان آب و برق در جنوب تالاب (موسوم به EMD و CMD) وجود دارد که از 15 سال پیش زهاب های کشاورزی دشت آزادگان به جنوب تالاب و در حوضچه های شماره چهار و پنج را به تالاب وارد می کند و اکنون نیز آب حوضچه شماره چهار مخلوطی از زهاب کشاورزی و آب کرخه است. 
لاهیجان زاده ادامه می دهد: زهکش نیشکر واحد دهخدا نیز از سال 79 ساخته شده که زهاب این واحد را به جنوبی ترین نقطه تالاب در حوضچه شماره پنج و منطقه طلائیه می ریزد. 
وی تصریح می کند: این زهکش ها که حدود 60 کیلومتر با بخش های شمالی تالاب فاصله دارند هیچگاه نتوانسته اند هور را آب‌دار کنند، چنانچه در 15 سال گذشته ورودی چندانی نداشتند به طوری که در این سال ها هیچکس سراغ آنها را نگرفته است. 
لاهیجان زاده می افزاید: آب موجود در تالاب همه بخش های اکوسیستمی آن را پوشش می دهد، زیرا تصاویر موجود از 40 سال پیش تاکنون نشان می دهد در این سال ها حوضچه های چهار و پنج شاید 2 بار آبگیری کامل شده اند؛البته باید به این مساله توجه کرد که حوضچه های چهار و پنج یکی از کانون های ریزگردها است به همین دلیل ما برای آبگیری آنها تلاش می کنیم. 
وی تاکید می کند: سازمان محیط زیست مدعی آبگیری همه تالاب نیست و هنوز 30 درصد آن که وسعت زیادی است خشک است. 
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان درباره دلیل شوری آب تالاب توضیح می دهد: آب تالاب شوری در حدود 10 هزار واحد دارد که به اصطلاح 'لب شور' است؛ اکنون نمونه برداری کاملی از آب و خاک و پوشش گیاهی تالاب انجام و به کانادا برای آزمایش ارسال شده است. 
وی همچنین می گوید: اکنون میدان نفتی یاران شمالی 20 حلقه چاه نفت، میدان یاران جنوبی 20 حلقه، میدان آزادگان شمالی 55 حلقه چاه و میدان آزادگان جنوبی 90 حلقه چاه نفت احداث کرده اند که آزادگان جنوبی طرح توسعه 90 حلقه چاه را نیز دارد. 
لاهیجان زاده تصریح می کند: برای رسیدگی به تخلفات نفت برای هر کدام از میادین نفتی پرونده قضایی تشکیل دادیم که منتهی به تعهد آنها برای اجرای طرح هایی بر اساس برنامه زمانبندی شده است؛ اما اکنون برخی از مشکلاتی که قبلا بوده از قبیل دفن زباله، تخلیه گل حفاری در هور و خاکبرداری غیرمجاز برطرف شده است. 

در انتظار سیلاب 
مدیر GIS سازمان آب و برق خوزستان با ارائه تصاویر ماهواره ای تالاب هورالعظیم بر آمار سازمان محیط زیست از آبگیری هورالعظیم صحه می گذارد و می گوید: استخراج تصاویر و تحلیل آنها وظیفه این واحد است که بر اساس این تصاویر هورالعظیم در بهمن امسال 71 درصد؛ در دی 94 ، 56 درصد؛ دی 93، 58 درصد و تیر 93 ، 44 درصد آب داشته است. 
سید محسن حسین زاده با بیان اینکه تصاویر ماهواره ای از 60 سال پیش منطقه موجود است می افزاید: این تصاویر در دسترس عموم قرار دارد و مرجع آنها سایت ناسا به نشانی glovis.usgs.gov و ماهواره لندست (landsat) است که هر 15 روز عکس جدیدی ارائه می کند. 
به گفته وی، این تصاویر، پوشش گیاهی و آب با ارتفاع بیش از 20 سانتیمتر را نشان می دهد و سطوحی که مرطوب هستند در این تصاویر به شمار نمی آیند و محاسبات درصد آبگیری نیز توسط سیستم انجام می شود. 
کاظم حمادی کارشناس ارشد آب سازمان آب و برق خوزستان همچنین می گوید: هم اکنون 40 متر مکعب بر ثانیه آب از شاخه های رودخانه کرخه (هوفل، سابله، نیسان و کرخه نور) به تالاب هورالعظیم وارد می شود. 
وی نیاز آبی هورالعظیم را حدود 1.2 میلیارد مترمکعب می داند و می افزاید: در سال آبی 95-94 حدود 1.1 میلیارد مترمکعب آب وارد تالاب شده که تامین آن به برکت بارندگی خوب درحوضه کرخه بوده و پیش بینی می شود همین میزان آب نیز در سال آبی جاری تامین شود. 
حمادی با بیان اینکه مشکل کنونی در حوضچه های چهار و پنج است که به دلیل داشتن شیب، برای آبگیری آنها نیاز به سیلاب داریم اظهار می کند: در صورتی که ورودی به تالاب به 72 مترمکعب بر ثانیه افزایش یابد انتظار داریم همه تالاب آبگیری شود. 

 تعیین گروه حقیقت یاب 
یک عضو هیات علمی دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، معتقد است: برای پایان دادن به بحث ها درباره وضعیت هورالعظیم و میزان آبگیری آن، لازم است که یک گروه مستقل توسط سازمان حفاظت محیط زیست و با موافقت فعالان محیط زیست و نمایندگان مجلس شورای اسلامی ، تعیین شود و البته این گروه می تواند ناظر همیشگی تالاب ها باشد. 
احمد سواری با بیان اینکه در ماه های اخیر از هورالعظیم بازدید نداشته و از طریق تصاویر وضعیت آن را رصد کرده ام، می گوید: اگر پیگیری مردمی نبود این آب اکنون در هورالعظیم نبود و این بحث ها باعث شده یک ذخیره بزرگ ملی بازسازی شود اما باید در نظر داشت که مساله هورالعظیم نباید باعث خصومت بین گروه های مختلف، و یا موجب سوء استفاده برخی ها از این وضعیت فراهم شود. با توجه به اینکه دولت اکنون همکاری خوبی دارد باید از این شرایط به نفع محیط زیست منطقه استفاده کنیم. 
وی تاکید می کند: از طرفی ریزگردها آرامش مردم را بر هم زده و از سوی دیگر اخباری که در فضای مجازی منتشر می شود بیشتر مردم را نگران می کند به همین دلیل باید زودتر این موضوع خاتمه پیدا کند. 
سواری ، با اشاره به اینکه بسیاری از کودکان خوزستانی به دلیل گرد و غبار بیمار هستند تصریح می کند: تلاش همه ما باید در راستای آبگیری بیشتر این تالاب و مهار کانون های ریزگرد و هدف همه ما نگرش علمی، طولانی مدت و بدون شتاب و بدون حب و بغض به مساله محیط زیست باشد؛ از سوی دیگر نیز دولت باید صادقانه یک اقدام کار دائمی در منطقه انجام دهد زیرا مساله هورالعظیم حاد نیست بلکه یک عارضه مزمن است و نیاز به درمان طولانی مدت دارد. 
این متخصص محیط زیست با اشاره به تاریخ طبیعی هورالعظیم می گوید: تا 30 سال پیش شرایط دیگری در تالاب حاکم بود که با اکنون قابل مقایسه نیست؛ در آن زمان برخلاف حالا، هیچ بیابانی در هور نبود؛ دو سوی جاده باکری غرق آب بود و آب تا چند متری 'رفیّع' می رسید و چندین روستا با جمعیت قابل توجه در تالاب وجود داشت، سالانه 20 تا 30 هزار تن انواع ماهیان بومی در هور صید می شد، من در این تالاب اژدها و ماهی 'عَنزه' (نوعی ماهی عظیم الجثه) مشاهده کرده ام؛ همه اینها مستند است و تصاویر تالاب از 40 سال گذشته، این مساله را ثابت می کند. 
وی اظهار می کند: در دهه 50 طول تالاب (در ایران و عراق) 100 کیلومتر و عرض آن 10 کیلومتر بود که حدود نصف آن در ایران قرار داشت. 
سواری تاکید می کند: هورالعظیم از نظر ذخیره اقتصادی از نفت مهم تر است و این مساله صرفنظر از مشکلات ریزگرد و مسائل تفریحی در تالاب است. 
وی با بیان اینکه اگر حقابه تالاب به صورت مداوم و کامل تامین شود، هور به شکل سابق خود باز می گردد، می افزاید: صرف وجود آب در هورالعظیم مشکل را حل نمی کند و کیفیت آب نیز اهمیت دارد، به طور مثال در تالاب شادگان اکنون آب وجود دارد اما بیشتر آن زهاب است بنابراین نه تنها مشکل زیستمندان را حل نمی کند بلکه تاثیر منفی بر آنها دارد. 

 هور قدیم؛ هور جدید 
یک کارشناس آب و محیط زیست نیز در این باره می گوید: وضعیت هورالعظیم در یک سال گذشته به نسبت گذشته بهتر شده البته این به دلیل مدیریت منابع آب نبوده، بلکه به دلیل بارندگی و سیلاب در این حوضه بوده است. 
این کارشناس که خواست نامش فاش نشود می افزاید: شرایط فعلی هورالعظیم با گذشته آن بسیار تفاوت دارد و در واقع ما با یک تالاب جدید روبه رو هستیم که این شرایط نامناسب از 15 سال پیش به ویژه پس از آغاز عملیات اکتشاف نفت در تالاب تشدید شده و بخش هایی از آن به کلی خشک شده است. 
وی تصریح می کند: قطعه قطعه کردن یک اکوسیستم بدترین اقدام در محیط زیست یک منطقه تلقی می شود که اکنون این اتفاق با جاده سازی متعدد و ایجاد سازه هایی در هورالعظیم رخ داده و طبیعت واحد آن، تکه تکه شده است بنابراین اولویت نخست باید یکپارچه سازی تالاب باشد، این در حالیست که اکنون نه تنها برای یکپارچه سازی تالاب اقدامی نشده بلکه این قطعه بندی را به رسمیت شناخته و مدیریت تالاب را بر اساس این ساختار (حوضچه های یک تا پنج) تعریف می کنند. 
وی تاکید می کند: نقشه تالاب باید بر اساس وسعت تاریخی آن باشد و مدیریت و احیای تالاب نیز باید با همکاری کشور عراق انجام شود زیرا هور یک اکوسیستم واحد است. 
این کارشناس با تاکید بر بررسی کیفیت آب هورالعظیم اظهار می کند: درست است که زهاب های کشاورزی و نیشکر به صورت مستقیم به شمال تالاب تخلیه نمی شود اما وجود همین زهکش ها می تواند روی کیفیت آب تالاب تاثیرگذار باشد و آن را شور کند، بنابراین باید کیفیت آب تالاب نیز بررسی شود. 
وی در ادامه می گوید: هم اکنون هیچ مدیریتی بر مصارف آب در بالادست تالاب به ویژه از شهرستان حمیدیه تا تالاب، نمی شود و کشاورزی غیرمجاز، حوضچه های پرورش ماهی غیرمجاز متعدد و پمپ های غیرمجاز زیادی فعالیت می کنند که ضربه زیادی به حیات تالاب وارد می کنند و حقابه آن را می بلعند که باید برای برچیدن آنها نیز چاره اندیشی شود. 
وی می افزاید: اگر چه توافقاتی برای تامین حقابه تالاب با وزارت نیرو صورت گرفته اما هیچگونه تضمین قانونی برای آن وجود ندارد، این در حالیست که باید این توافقات مکتوب شده و به رسمیت شناخته شود. 
این کارشناس تصریح می کند: متاسفانه در این مدت هجمه ها متوجه سازمان حفاظت محیط زیست بوده است، این در حالیست که وزارت نیرو و وزارت نفت باید در زمینه تخریب تالاب و تامین نشدن منابع آبی آن پاسخگو باشند. 

 هور افسانه ها 
اهالی، روایت های بیشمار از رونق و برکت هورالعظیم نقل می کنند. داستان هایی که با 'سد' و 'نفت' پایانی تلخ را برای این بازمانده تالاب های بین النهرین رقم زده است. 
جنگ تحمیلی، آبگیری سد کرخه و اکتشاف نفت را شاید بتوان سه دوره مهم در تخریب گسترده این تالاب دانست. تخریب هایی که یک سیلاب برای جبران آنها کم است. 
آیا حیات دوباره به هورالعظیم بازمی گردد؟ 

 
No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا