میراث ایرانی در موزه های بیگانه

میراث فرهنگی هر کشور را می توان بازتاب دهنده هویت و پیشینه مردم آن کشور در طول تاریخ دانست که به هیچ عنوان از نظر مادی قابل ارزش گذاری نبوده و به مانند امانتی ارزشمند است که باید آن را به آیندگان تحویل دهیم. در این میان وظیفه ما نهایت تلاش برای حفظ و صیانت از این میراث ارزشمند است.

باید پذیرفت که در صورت خروج آثار تاریخی و میراث فرهنگی از کشور، کنترل شرایط از حیطه مسئولان دولت ایران خارج شده و در بهترین حالت باید در یکی از دادگاه های بین المللی دعوی حقوقی کرده و منتظر اعلام نظر آن دادگاه باشیم. در این میان تبصره ها و موارد استثنای مختلفی وجود دارند که می تواند به ضرر کشور دارنده آثار تاریخی باشد.

متاسفانه در طول سده های گذشته بر اثر عوامل مختلفی مانند بی کفایتی پادشاهان و بی اطلاعی و جهل عمومی مردم، شاهد به تاراج رفتن آثار تاریخی و هویت باستانی کشورمان توسط باستان شناسان و ماجراجویان غربی بوده ایم. نقطه اوج این فاجعه را می توان قراردادهای پادشاهان قاجار با گروه های باستان شناسان اروپائی و به ویژه فرانسوی ها و انگلیسی ها دانست که به آن ها اختیار کاوش و استخراج آثار باستانی و خارج کردن آن ها از ایران را در قبال مبالغی مشخص می داد. برای نمونه بر اساس قرارداد ناصرالدین شاه و گروه کاوش فرانسوی، اختیار حفاری و کاوش در آثار تاریخی ایران به فرانسوی ها اعطا شده و بر اساس این توافق فلزات ارزشمند به ایران تعلق داشته و مابقی اشیا نیز تقسیم می شده است که البته بر اساس شواهد و مدارک مستند باقی مانده، این قانون هم هیچگاه به درستی اعمال نشده و معمولا فرانسوی ها با پرداخت رشوه، وعده های بزرگ یا اعطای مدال، بیشتر آثار را از آن خود می کردند.

برای نمونه بر اساس دست نوشته های مادام دیولافوا می دانیم که وی و همسرش در سال 1886 میلادی به همراه  327 صندوق از آثار باستانی ایران به وزن تقریبی 500 تن از راه بندر بوشهر رهسپار پاریس شدند. متاسفانه این کاوش ها را بیشتر می توان نوعی تخریب و غارت آثار تاریخی دانست نه کاوش علمی و در بسیاری از مواقع این زوج فرانسوی که در قالب قانونی به سرقت آثار تاریخی ملت ایران مشغول بودند، به طور عامدانه ای آثار باستانی با ارزشی که امکان حمل آن ها به فرانسه وجود نداشت را تخریب می کرد. مادام دیولافوا در کتاب خاطرات خود، ایران کلده و شوش می نویسد:

دیروز گاو سنگی بزرگی را که در روزهای اخیر (در کاخ آپادانا واقع در شوش) پیدا شده‌است با تاسف تماشا می‌کردم، در حدود دوازده هزار کیلو وزن دارد! تکان دادن چنین تودهٔ عظیمی غیر ممکن است. بالاخره نتوانستم به خشم خود مسلط شوم، پتکی بدست گرفتم و بجان حیوان سنگی افتادم. ضرباتی وحشیانه به ‌او زدم!  سر ستون در نتیجه ضربات پتک مثل میوهٔ رسیده از هم شکافت..

 این موضوع در کنار فرصت طلبی و خیانت برخی افراد سودجو و قاچاقچیان اموال فرهنگی و تاریخی که به طور غیر قانونی اقدام به حفاری غیر مجاز کرده و آثاری را به طور غیر قانونی در خارج از کشور به فروش می رسانند سبب شده تا امروزه شاهد حضور تعداد زیادی از آثار ارزشمند ایران در موزه ها و گالری های خصوصی گوشه و کنار جهان باشیم. موضوعی که تبدیل به یکی از دغدغه های فرهنگی مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور بوده و تلاش های قانونی متعددی برای استرداد آن ها انجام می شود. در روزهای اخیر شاهد رونمائی از اشیای تاریخی جدید هستیم که در قالب یک نمایشگاه در موزه ملی ایران عرضه می شوند. این آثار همگی از سوی کشورهای مختلف جهان جمع آوری شده و به ایران بازگردانده شده اند  این 4 محموله بزرگ اشیا فرهنگی و ‌تاریخی شامل اشیا محوطه باستانی خوروین از کشور بلژیک 349 قطعه، اشیا مربوط به سایت باستانی چغامیش از کشور آمریکا 109 قطعه، مهرهای ساسانی بازگردانده شده  از کشور آمریکا  به تعداد 73 قطعه و 21 قطعه از اشیا توقیفی در کشور ایتالیا است‌.

چه آثاری را می توان بازگرداند؟

ممکن است این سوال در ذهن بسیاری از مردم به وجود بیاید که علی رغم وجود گالری ها و بخش های مختلف مربوط به ایران در موزه های جهان، چرا هیچ اقدامی از سوی دولت برای بازگرداندن آن ها انجام نمی شود؟ در پاسخ به این سوال باید اذعان داشت که استرداد آثار تاریخی فقط در حوزه‌  قوانین یونسکو بوده  و  آثاری که به طور غیرقانونی از کشور خارج شده‌اند را در بر می گیرد. در حقیقت باید ایران بتواند به صورت حقوقی، خروج غیر قانونی این آثار از کشور را اثبات کند.  

از دید کارشناسی و به طور کلی در گام نخست باید ارزیابی‌هایی را برای بازگرداندن آثار تاریخی در سطح جهانی انجام داده و آثار ایرانی موجود در موزه ها و گالری های خصوصی را شناسائی و سپس به صورت موردی در مورد هر کدام موضوع خروج آن که به صورت قانونی بوده یا غیر قانونی، بررسی شود زیرا سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به نمایندگی از مردم و دولت ایران تنها می تواند نسبت به آثاری ادعای مالکیت کند که به صورت غیر قانونی از کشور خارج شده و به فروش رفته اند  که برای آن نیازمند یک‌ سری اطلاعات پایه درباره‌ی آثار در سطح موزه‌های دنیا هستیم؛ باید در نظر داشت همانطور که در بالا توضیح دادیم، بسیاری از آثاری که در سطح موزه‌های دنیا از ایران به نمایش درآمده‌اند براساس کاوش‌های باستان‌شناسی و قوانین آن زمان از کشور خارج شده‌اند.

بر اساس قوانین بین المللی ، متاسفانه مالکیت آثاری که قانونا از کشور خارج شده اند، با صاحبان جدید آن ها است و فقط آثاری که به طور غیرقانونی و غیرمجاز از کشور خارج می شوند می‌توانند پرونده قضایی داشته باشند.

قوانین بین المللی و داخلی مرتبط با میراث فرهنگی

در رابطه با بحث آثار باستانی، سرقت و استرداد این آثار، تمامی کشورها باید به قوانین بین المللی و کنوانسیون های جهانی که معمولا زیر نظر سازمان یونسکو هستند استناد کنند. بر اساس کنوانسیون موسسه بین المللی یک نواخت سازی حقوق مرتبط با اشیای فرهنگی مسروقه یا غیر قانونی خارج شده از کشور مبدا در سال 1995 (یونیدرا ) ؛ کشورهای عضو کنوانسیون 1970، کنوانسیون تکمیلی 1995 را در خصوص تجارت غیرقانونی اموال فرهنگی – تاریخی و راه های مبازره با این پدیده در سطح بین المللی در 5 فصل به تصویب رساندند. در واقع این کنوانسیون مکمل کنوانسیون 1970 است. با استناد به مفاد کنوانسیون مذکور، در صورت انتقال غیرقانونی آثار تاریخی – فرهنگی کشورها، می توان در مجامع بین المللی نسبت به استرداد آثار اقدام کرد.

البته در این میان قوانین داخلی برخی کشورها و یا در برخی موارد احکام صادر شده از سوی دادگاه های داخلی کشورهایی که آثار تاریخی کشور ثالثی در آن ها کشف می شود نیز می تواند در بازگرداندن این آثار موثر باشد. از سوی دیگر در قوانین داخلی ایران نیز تمهیداتی برای حفظ و صیانت از میراث فرهنگی تصویب شده است. برای نمونه ماده 26 قانون مدنی ایران، قانون مصوب سال 1309 در مورد حفظ آثار ملی، قانون ثبت آثار ملی مصوب 1352، قوانین الحاق ایران به کنوانسیون های 1954، 1970، 1972، 1995، 2001، 2003 یونسکو، اصل 83 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ماده واحده راجع به جلوگیری از انجام حفاری های غیر مجاز، موادی از قانون مجازات اسلامی، قانون تشکیل و قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی، قانون مجازات اخلال گران در نظام اقتصادی کشور، آیین نامه حفاظت از میراث فرهنگی، آیین نامه اموال فرهنگی، هنری و تاریخی نهادهای عمومی و دولتی، آیین نامه مدیریت، سامان دهی، نظارت و حمایت از مالکان و دارندگان اموال فرهنگی – تاریخی منقول مجاز از مهمترین قوانین کشور در حوزه میراث فرهنگی محسوب می شوند.

از سوی دیگر باید پذیرفت که در صورت خروج آثار تاریخی و میراث فرهنگی از کشور، کنترل شرایط از حیطه مسئولان دولت ایران خارج شده و در بهترین حالت باید در یکی از دادگاه های بین المللی دعوی حقوقی کرده و منتظر اعلام نظر آن دادگاه باشیم. در این میان تبصره ها و موارد استثنای مختلفی وجود دارند که می تواند به ضرر کشور دارنده آثار تاریخی باشد.

برای نمونه برخی از آثار ایرانی حاضر در موزه‌های مختلف دنیا، مانند مجموعه‌ی ایرانی به نمایش در آمده در موزه‌ لور  در شرایطی که در چارچوب قانون خارج شده باشند، یا نقش برجسته‌ تخت ‌جمشید که براساس قوانین مدت 30 سال از خروج‌ آن از کشور گذشته باشد را باید جزو آثاری دانست که نمی‌توانیم ادعای برگرداندن آن‌ ها را به کشور داشته باشیم. به گفته کارشناسان حقوق بین المللی تنها زمانی می‌توانیم ادعای برگرداندن چنین آثاری به کشور را داشته باشیم، که قانونی برای رد آن وجود داشته باشد.

تنها گزینه موجود در مورد آثاری که به طور قانونی از کشور خارج شده اند

کشورهای مختلف و موزه های بین المللی با هدف جلوگیری از قطع دسترسی دائمی مردم و صاحبان اصلی آثار باستانی از مواریث خود تمهیداتی اندیشیده اند که بر اساس آن می توان برخی از این آثار را در قالب نمایشگاه های موقت به کشور مبدا بازگردانده و به صاحبان اصلی آن اجازه بازدید داد. به همین دلیل بسیاری از موزه ها در سطح جهان دارای تفاهم نامه هایی هستند که به ان ها اجازه این اقدام را می دهد. برای نمونه چندی پیش شاهد برگزاری نمایشگاه آثار ایرانی موجود در موزه بریتانیا و منشور حقوق بشر متعلق به کورش بزرگ را که در حفاری های بابل در بین النهرین کشف شده بود، در کشور بودیم که فرصت دیدن این آثار ارزشمند را برای علاقه مندان تاریخ و فرهنگ دوستان ایرانی فراهم کرد.

باید به این موضوع نیز اشاره کرد که فرایند خروج میراث فرهنگی و هویت کشور اگر چه کند شده اما متوقف نشده و هنوز در گوشه و کنار این سرزمین افراد خائن و جنایتکاران فرهنگی با انجام حفاری های غیر مجاز، علاوه بر آسیب به آثار باستانی و تاریخی، آثاری را به خارج از کشور انتقال داده و به فروش می رسانند که این موضوع در بیشتر موارد موجب از بین رفتن اطلاعات و شواهد ارزشمندی از تاریخی این سرزمین برای همیشه خواهد شد. در مجموع می توان ادعا کرد که عدم آموزش های لازم و آگاهی های عمومی در خصوص اهمیت و جایگاه میراث فرهنگی، فقدان بانک اطلاعات جامع اموال منقول فرهنگی – تاریخی کشور و عدم تطبیق قوانین داخلی با بین المللی از مهمترین چالش هایی است در زمینه حقوق میراث فرهنگی با ان رو به رو هستیم.

برخی آثار ایرانی موجود در موزه های دنیا

غنای تاریخی و باستانی سرزمین ایران و عدم توجه به حفظ این آثار در طول تاریخ سبب شده تا امروزه شاهد حضور اشیا متعدد ایران در موزه های سایر کشورها باشیم. البته همه این آثار در پی حفاری های غیر مجاز و یا قراردادهای قانونی از کشور خارج نشده اند. در نظر داشته باشید که ایران کشوری با پیشینه تاریخی غنی است و در برخی از دوران تاریخی مانند عصر هخامنشی، وسعت ایران از بخش های شرقی هندوستان تا مرزهای اروپای شرقی و شمال آفریقا بود که طبیعتا ممکن است امروزه در این مناطق آثاری متعلق به تمدن ایران کشف شود. این گستردگی قلمرو جغرافیائی را در دوران ساسانی و یا حتی عصر صفوی نیز شاهد هستیم و نباید فراموش کنیم که تا دوران حکومت قاجار، قلمرو ایران بسیار وسیع تر از مرزهای امروزی آن بوده و کشورهای افغانستان، آذربایجان، و تعدادی از کشورهای شمالی ایران در این دوره از کشور ما جدا شدند. حال بماند که برخی از این کشورهایی که حیات آن ها به چند سده نیز نمی رسد از نظر هویت فرهنگی خود را جدا از ایران دانسته و نسبت به فرهنگ و تاریخ این سرزمین ادعای مالکیت دارند. برای درک بهتر این موضوع تنها در نظر داشته باشید که شهر تیسفون که در دوران حکومت اشکانیان و ساسانیان برای چند سده به عنوان پایتخت ایران محسوب می شد، امروزه در نزدیکی شهر بغداد در کشور عراق است!

موزه آرمیتاژ – سن پترزبورگ، روسیه

در این موزه مجموعه های بزرگی از آثار هنری اروپای غربی، روسیه و خاورمیانه  وجود دارد که نقش  ویژه ایران در میان آن ها بسیار ملموس است.  یکی از بخش های مهم و با ارزش این موزه ، بخش فرهنگ‌ و تمدن‌ ایران است که شامل اشیاء گرانبها و با ارزشی از تاریخ‌ و یافته های ویژه باستان شناسی در کشورمان است که به معرفی بخشی از تمدن‌، فرهنگ‌ و گذشته ایران پرداخته و برای جهانین به معرض نمایش‌ قرار می دهد.  از جمله مشهور ترین و مهمترین اثار متعلق به تمدن ایران در این موزه می توان به تصویر فتحلی شاه قاجار، تعدادی نقاشی های مربوط به قرن نوزدهم میلادی ، بشقاب نقره ای با تصویر شکار شیر توسط شاپور دوم ساسانی ، عود سوز برنزی از قرن یازدهم به شکل حیوانی افسانه ای، ظروفی از دوران ساسانی با نقش پادشاهان این سلسله از جمله بهرام گور و خسرو پرویز اشاره کرد. از دیگر آثار بسیار ارزشمند و قابل توجه در این موزه، فرش مشهور پازیریک است که متعلق به دوران هخامنشیان بوده و به عنوان قدیمی ترین فرش جهان شناخته می شود.

آلمان

اگر می خواهید محراب زرین مسجد میدان کاشان را که یکی از ظریف ترین محراب های زرین فام بوده است ببینید باید کوله بار سفر به برلین را ببندید، چراکه این محراب در موزه بزرگ این شهر قرار دارد. ظروف قلمکاری و قلم زده ایران از دوره نهم تا دوازدهم هجری، کاشی های قرون هفدهم و هجدهم و پارچه های دست دوز و زربافت ایران دوره صفوی و… در موزه پایتخت ژرمن هاست. همچنین قالی شاه عباسی که شهرت بین المللی دارد و نیز قطعه ای از بهترین پارچه های عهد ساسانی و مینیاتورهای بلوری ایرانی در موزه هنر کانشته و موزه گوته موجود است. در موزه های مردم شناسی هامبورگ و هانور و هایدلبرگ و موزه کستنر و فولکونگ هم می توانید قطعات نفیس مفرغی، زربافت های ساسانی، حجاری های برنزی، سرامیک های قرون اولیه و قلمدان ها و جلدهای نقاشی شده ایرانی را ببینید.

موزه بریتانیا

گفته می شود بیش از سیزده هزار شی باستانی ایران در موزه بریتانیا قرار دارد. برای دیدن آثار باستانی ایران در این مجموعه  باید چند گالری مختلف را بازدید کرد. بخش عمده ای از آثار بسیار ارزشمند ایرانی در اتاق شماره 52 قرار داشته که به آثار ایران باستان و تمدن ها و حکومت های پیش از اسلام در آن پرداخته شده است. یکی از مهمترین و منحصر به فرد ترین آثار موجود در این مجموعه؛ منشور حقوق بشر است که توسط کورش بزرگ هخامنشی صادر شده و به عنوان نخستین قانون تضمین کننده حقوق بشر در سراسر جهان شناخته می شود. کورش کبیر پس از ورود به شهر باستانی بابل در سال 538 قبل از میلاد برای آزادی ملل مختلف از اسارت ، فرمانی صادر کرد که به موجب آن فرمان ، بالغ بر چهل هزار نفر از قید اسارت بابلیان آزاد شدند و به وطن خود مراجعت کردند . متن بابلی فرمان مزبور که بیست و پنج قرن پیش صادر شده به سال 1879 میلادی در حفاری بابل کشف شد و اکنون در موزه بریتانیا در لندن نگهداری می شود. این فرمان از نظر اهمیت موضوع و تفویض حقوق اجتماعی و آزادی به ملل تابعه در آن عصر چنان حائز اهمیت می باشد که در محافل حقوقدانان جهان به عنوان اولین منشور آزادی تلقی شده است.

 فرمان مزبور بر سطح استوانه ای از گل رس  در 45 سطر حک شده است. در این گالری همچنین آثار ارزشمند دیگری از دوران هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و البته تمدن های پیش از هخامنشی نیز وجود دارد که بسیاری از آن ها منحصر به فرد بوده و تنها در این موزه وجود دارند.

در گالری شماره 34 نیز آثار تمدن اسلامی به نمایش گذاشته شده است که بسیاری از این آثار مربوط به فرهنگ و تمدن ایران اسلامی بوده و دارای ارزش هنری و تاریخی بسیاری هستند. البته در برخی دیگر از گالری های این موزه مانند گالری های مربوط به بین النهرین ، اسکندر و خاورمیانه نیز می توان آثاری مرتبط با فرهنگ و هنر ایرانی را مشاهده کرد.

موزه لوور- پاریس – فرانسه

موزه مشهور لوور در شهر پاریس را می توان از دیگر موزه های اروپائی دانست که دارای بخش ویژه فرهنگ و تمدن ایران است. در این موزه اشیا متعددی از ایران به نمایش گذاشته می شود که بسیاری از آن ها منحصر به فرد بوده و مشابه آن در کشور وجود ندارد. سر ستون های سنگی عصر هخامنشی، آثار مربوط به مارلیک، تپه سیلک کاشان، آثار متعلق به تمدین ایلام (عیلام) در شوش؛ آپادانا و … از جمله این اشیا محسوب می شوند. از مهم ترین آثار دوران هخامنشیان در موزه لوور باید به نقش یک شیر و گاو بال دار روی آجرهای لعابدار شوش و سرستون گاو دوسر از قصر هخامنشیان در شوش اشاره کرد.

ایالات متحده آمریکا

شاید این موضوع را بتوان نوعی طنز تاریخی دانست که بخشی از آثار ارزشمند تمدن باستانی 10 هزار ساله ایران در موزه های کشوری در گوشه دیگر جهان قرار دارد که تاریخ تاسیس آن از چند سده تجاوز نمی کند.  در موزه متروپولیتن برخی از مهمترین آثار ایرانی از جمله یک گاو نقره ای دوران پیش ایلامی (عیلام) نگهداری می شوند. یک نقش برجسته ارزشمند هخامنشی در موزه بوستون قرار داشته و از همه دردناک تر آثار ایرانی موجود در موزه دانشگاه شیکاگو است که به طور امانی و با هدف مطالعه از ایران خارج شده و پس از انقلاب به کشور بازگردانده نشدند.

از جمله این آثار می توان به  یک سرستون، ردیفی از شیرهای متعلق به تخت جمشید، سر ستون ایوان شمالی کاخ صد ستون، کتیبه ای آجری از خشایارشاه و بخش هایی از طاقچه های سنگی تخت جمشید دیده می شود. در این موزه همچنین تعداد زیادی از الواح گلی کشف شده در تخت جمشید قرار دارند که منحصر به فرد بوده و حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی از سیستم اداری و نحوه حکومت هخامنشیان است.

 در گالری نلسون در کانزاس سیتی علاوه بر سرستون های سنگی و نقوش برجسته از دوران هخامنشی و ظروف مفرغ متعلق به لرستان و… آثار هنری دیگری از ایران موجود است. در موزه شهر دیترویت، بزرگ ترین شهر ایالت میشیگان نقش برجسته ای مربوط به هخامنشیان موجود است. موزه سینسینتی آمریکا هم آثار متعددی از هنر ایران دارد.یکی از مهم ترین آثار هنری ایران، یعنی «مجسمه نیم تنه شاپور دوم» که از گچ ساخته شده، در موزه تاریخ طبیعی شیکاگوی آمریکا قرار دارد. در موزه بروکلین هم شماری از آثار هنری ایران قدیم موجود است. مرکز فرهنگی ایالت مریلند در آمریکا، موزه هنر والترز و … نیز هر یک در خود آثاری بسیار ارزشمند از تاریخ و تمدن ایران را دارند که در این میان برخی موارد مانند محراب های بزرگ و کامل که از سازه بنا جدا شده اند دیده می شود که اصلا مشخص نیست در چه زمانی و به چه صورت از محل اصلی خود جدا شده و سر از موزه های آمریکا در آورده اند.

در این فهرست بلند بالا می توان بسیاری از دیگر موزه های جهان از جمله موزه اتریش، موزه ژاپن و ….. را نیز اضافه کرد که هر یک در خود بخشی از تاریخ و تمدن ایران را قرار داده اند.

 

احسان محمدحسینی/ دانشجوی مقطع دکترای باستان شناسی

دکتر فاطمه کردی/ باستان شناس

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا