خطر فرونشست تهرانی‌ها را تهدید نمی‌کند

این روزها بحث خطرهای احتمالی فرونشست تهران تبدیل به چالش بزرگی شده است. واکاویی علت این امر بهانه ای شد تا گفتگویی با دکتر غلامرضا شعاعی، هیات علمی و مدیر گروه زمین شناسی مهندسی دانشگاه تربیت مدرس و عضو انجمن زمین شناسی مهندسی ومحیط زیست ایران انجام دهیم.

علت اصلی ایجاد فرونشست چیست؟ پیامدهای احتمالی که ممکن است به وجود بیاورد کدامند؟

فرونشست بنابر دلایل های مختلفی به وجود می آید. مصرف بی رویه آب‌های زیر زمینی و انحلال لایه‌های زیرین (ایجاد فروچاله) از شایع‌ترین دلیل‌های ایجاد آن در دشت‌های ایران است. شاخص ترین نمونه فرونشست ناشی از انحلال، فرو چاله‌های چند سال اخیر مربوط به دشت همدان است. متاسفانه اخیرا به علت استحصال بی رویه آب های زیرزمینی  و حفر چاه های غیر مجاز، دشت‌های استان تهران، خراسان، اصفهان، مرکزی، همدان، آذربایجان شرقی وغربی، البرز، هرمزگان( دشت میناب) و گلستان(گنبد و گرگان) گرفتار فرونشست زمین شده اند. معروف ترین فرونشست زمین در ایران به دلیل استحصال بی رویه آب‌های زیر زمینی مربوط به دشت رفسنجان است که وقوع آن از اواسط دهه 40 تاکنون ادامه دارد.

طبق تحقیق های به عمل آمده دشت رفسنجان در سال 1350 دارای 209 حلقه چاه بوده که تعداد آن تا سال 1380 به حدود 1800 چاه رسیده است. تعداد چاه های دشت شهریار در جنوب غربی تهران هم طی چند دهه اخیر افزایش پیدا کرده است. در حال حاضر حداکثر 5000 حلقه چاه به صورت مجاز حفر شده و پروانه دارند در صورتی که تعداد چاه‌های حفر شده در این دشت تا30 هزار چاه غیر مجاز نیز ذکر شده است. متاسفانه خشکسالی های اخیر باعث تشدید مساله فرونشست دشت‌های شهریار و ورامین شده است.  برداشت بی رویه آب در خشکسالی های اخیر باعث شده، سطح آب های دشت های ایران پایین برود. هرچند نوع ساختار آبخوان‌ها یا سفره آب زیرزمینی( یک لایه آبدار زیرزمینی که اغلب در لایه‌های تحکیم نیافته یا در سنگ‌های دارای درز و شکاف ایجاد شده و می‌تواند از طریق چاه بهره‌برداری شود) متفاوت است اما طبق برآوردهای انجام شده به عنوان مثال سطح آب‌های زیر زمینی در دشت شهریار تا زیر 100 متر پایین تر از سطح زمین افت پیدا کرده و این موضوع تقریبا در سراسر ایران تبدیل به موضوع بحرانی شده است.

اخیرا مساله پیامدها و خطرهای احتمالی فرونشست شهر تهران بسیار مطرح است، آیا واقعا خطر فرونشست، شهر تهران را تهدید می کند؟

متاسفانه انعکاس خبر فرونشست 36 سانتی متری سالانه شهر تهران از سوی برخی مسوولان موجب نگرانی مردم در این خصوص شده است، در صورتی که ما هنوز مساله ای جدی به نام فرونشست در خود شهر تهران نداریم. این اتفاق هم اکنون در دشت های اطراف تهران مانند شهریار، ورامین و قرچک به علت برداشت بی رویه آب در حال روی دادن است. البته به علت اینکه روش‌های مختلفی برای محاسبه این فرونشست ها وجود دارد، برخی از محققان اعتقادی به نشست سالانه 36 سانتی متری استان تهران ندارند. آنها میزان این نشست را سالانه 16تا 22 سانتی متر نیز اعلام کرده اند. حتی اگر نشست سالانه 36 سانتی متری را  نیز بپذیریم، این نشست در نقطه بیشینه در مرکز دشت شهریار رخ می دهد و مربوط به کل دشت یا شهر تهران نیست. این نشست مربوط به محدوده ای از دشت شهریار است و به شهر تهران تعمیم داده نمی شود.

ما هنوز مساله ای جدی به نام فرونشست در خود شهر تهران نداریم. این اتفاق هم اکنون در دشت های اطراف تهران مانند شهریار، ورامین و قرچک به علت برداشت بی رویه آب در حال روی دادن است. 

علت اصلی نشست منطقه شهران چه عاملی بود؟

حادثه شهران بیشتر مربوط به موضوع فنی و زمین شناختی است. این حادثه ارتباطی به فرونشست ناشی از برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی ندارد؛ لایه های زیرین زمین شهر تهران از چند نوع آبرفت (مواد آواری سستی که توسط رود یا آب‌های جاری دیگردر طی چند هزار سال نهشته شده باشد) و چند نوع خاک مختلف تشکیل شده است. هرچند علت ایجاد شدن یا نشدن این حادثه با حفاری مترو بحث‌های زیادی به همراه داشته است اما طبیعتا رعایت اصول فنی حرف نخست را می زند. به نظر می رسد کار استحکام بخشی به دیواره های مترو پس از حفاری با سرعت انجام نشده به همین دلیل خاک های سست قسمت های فوقانی رها شده و وارد داخل تونل مترو شده اند. این موضوع کاملا متفاوت از فرونشست است. چنین رخدادی را ریزش دیواره یا سقف تونل و خاک های بالا دست و ایجاد فرو چاله ای در سطح زمین است. امیدوارم با توجه بیشتر مسوولان مترو دیگر شاهد رخ دادن چنین پیشامدهایی نباشیم.

نشست زمین چه پیامدهایی می تواند داشته باشد؟

فرونشست زمین علاوه بر خسارت‌های مستقیم ( کج شدگی ساختمان‌ها، ایجاد ترک‌های عمیق در سطح زمین، کج شدگی و شکستگی لوله های آب و گاز عبوری از منطقه) خسارت های دراز مدتی نیز به همراه دارد؛ اصولا دشتی که نشست کرده باشد، دیگر ظرفیت پذیرش آب را مانند گذشته ندارد یعنی آبخوان آن دیگر ظرفیتش از بین رفته است زیرا فاصله بین ذره های خاک کاهش پیدا کرده و اگر ما حتی آب هم به قدر کافی به این آبخوان ها اضافه کنیم مانند گذشته قادر به نگهداری آب نخواهند بود بنابراین ضرورت دارد هرچه زودتر مقابله با این پدیده را آغاز کنیم؛ هم اکنون مقابله با  این کار آغاز شده اما مشکل های اجرایی زیادی در مسیر وجود دارد که امیدواریم مسوولان توجه بیشتری کنند.

در پایان چه راهکاری برای برون رفت از این مساله پیشنهاد می کنید؟

مدیریت آب منطقه ای تهران سال گذشته کار را با بستن چاه های غیر مجاز بهره برداری آغاز کرده است. انجام چنین کاری قدم مناسبی برای کنترل و پیشگیری از پیامدهای احتمالی این مساله در آینده است اما قدم اصلی بالا بردن بهره وری آب در کشورمان است. متاسفانه ما زمان بسیاری را برای انجام این کار از دست داده ایم. ما باید از حداقل 20 سال پیش به این موضوع می اندیشیدیم. در حال حاضر حدود 92 درصد آب مصرفی در ایران مربوط به بخش کشاورزی و پس از آن به ترتیب به بخش صنعتی و شهری اختصاص دارد. متاسفانه هم اکنون بهره وری کشاورزی ما خیلی پایین است. تنها راه افزایش بهره‌وری مصرف آب، جلوگیری از بهره وری غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی و استفاده از شیوه های نوین آبیاری و کشت محصول است. به امید خدا بتوانیم با بکارگیری از این روش‌ها از این دوران خشکسالی بیرون بیاییم و پدیده فرونشست را کنترل کنیم. آبان امسال به همت سازمان زمین شناسی ایران نشست یک روزه ای در خصوص مساله فرونشست با حضور استادان دانشگاه های مختلف و نهادهای مربوطه برگزار خواهد شد. امیدوارم برگزاری چنین نشستی سبب همکاری‌های بیشتر میان نهادهای علمی و اجرایی شود.

 

گفتگو: فرزانه صدقی

 

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا