گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد ریگ یزد
بنای کنونی مسجد مشتمل بر درگاه ورودی ، صحن باریک و بلند ، ایوان جنوبی ، گنبد خانه ، شبستان کوچک و شبستان بزرگ ستوندار و رواق های دو طبقه که در اضلاع صحن قرار گرفته اند. درگاه ورودی که درخیابان و جنب بازار قرار دارد ، منبت کاری شده و دارای کتیبه ای تاریخی است.
این مقام که امروز مسجد است ، کاروانسرایی خراب بود و مقبره ای در جنب آن . مرتضی اعظم سعید امیر معین الدین اشرف که از اعاظم سادات عریضی بود ، بخرید و صفه و گنبد و مقصوره بر آن نهاد و جماعت خانه بساخت … و در زمان پسر ابوسعید طبسی ، در گاه این مسجد خراب شد.
بر دو لنگه این در عبارتی به خط نسخ خوش نوشته شده است که عبارتند از :
« لا اله ال الله محمد رسول الله وقف کرد بنده درگاه صمد خواجه حاجی احمد سیاوشانی »
« علی ولی الله حقاً حقا این در را بر مسجد سر ریگ خالصاً مخلصاً لوجه الله فی شهر ذی الحجة رقم شد سنة1038 »
بعد از ورود به مسجد وارد صحن مستطیل شکلی ، باریک و بلند می شویم که در ضلع جنوبی آن ایوانی مرتفع و در دیگر اضلاع، رواق هایی دو طبقه قرار گرفته که از طریق دهنه ها ، شبستان های پشت سر خود را روشن می کند. در ضلع خلفی ایوان مسجد ، ورودی گنبد خانه و بر بالای ورودی ، غرفه یا دهنه بزرگی قرار گرفته است. گنبد خانه با طرح چهار ضلعی؛ دارای طاق نماهای کم عمقی در هر ضلع است که تا منطقه هشت ضلعی انتقالی بالا رفته اند. فیلپوش های گنبد دو طاقی بوده و میان فیلپوش ها و طاق نماها سه کنج هایی قرار گرفته که به صورت دو ردیف مقرنس در آمده اند.
این سه کنج ها به وسیله یک قوس مسطح که روی فیلپوش های گوشه ای قرار گرفته، به هم پیوند می خورند. در ضلع جنوبی گنبد خانه طاق نمای عمیق محراب به صورت نیم هشت ضلعی قرار گرفته است. ازاره محراب ، از کاشی های شش ضلعی فیروزه ای با حاشیه ای از معرق سیاه و سفید اجرا شده که متاسفانه امروزه از بین رفته و به دلیل تخریب ها و آسیب های طبیعی و انسانی، چیز زیادی از آن ها باقی نمانده است. در بدنه محراب لوحی سنگی به ابعاد 51×78 سانتیمتر نصب کرده و بر آن آیات و عباراتی نوشته اند .
پوشش طاق نمای محراب مقرنس گچی است. در ضلع غربی گنبد خانه ، شبستان کوچک دو دهانه ای قرار دارد که در آن جا نیز محرابی با مقرنس گچی و ازاره کاشی کاری تعبیه کرده اند . ازاره کاشی کاری این محراب در اطراف از کاشی شش ضلعی فیروزه ای و در وسط محراب نمایی از کاشی معرق قرن نهم هجری محسوب می شود. در جانب شرقی گنبد خانه ، شبستان بزرگ ستونداری با پنجاه جرز قطور مربع شکل قرار دارد که بر آن ها پوشش طاق و گنبد اجرا شده است .
محراب این شبستان نیز دارای پوشش مقرنس گچی و لوح مرمری به ابعاد 85×115 سانتیمتر است که بر آن به خط نسخ و نستعلیق ، عباراتی قرآنی و دینی با نقوش گل و گیاه که نام استاد کار آن ملک علی طهرانی و تاریخ 1251 هجری قمری را کنده کاری کرده اند. این شبستان در دوره قاجاریه به مسجد اضافه شده است .
بر طبق نوشته تاریخ جدید یزد درصفحات ( 116 و 117 ) :« این مقام که امروز مسجد است ، کاروانسرایی خراب بود و مقبره ای در جنب آن . مرتضی اعظم سعید امیر معین الدین اشرف که از اعاظم سادات عریضی بود ، بخرید و صفه و گنبد و مقصوره بر آن نهاد و جماعت خانه بساخت … و در زمان پسر ابوسعید طبسی ، در گاه این مسجد خراب شد. خواجه توکل ، آن در گاه راست کرد . در سنه ثمان و تسین و سبعمائه ( 798 ه . ق ) و بعد از آن ، خواجه فخر الدین ابرقوهی ، گنبدی به پیش صفه نهاد و منبر در اندرون گنبد نهاد و جماعت خانه عمارت کرد و در سال اربعین ثمانمائه (840 ه . ق ) حاجی خواجه جان تبریزی سه هزار دینار تبریزی وصیت کرد به خیر جاریه کنند . یک هزار دینار به خرج پایاب . جماعت خانه کردند .
تمام آب را در مسجد جاری کردند و در سنه ستین و ثمانمائه ( 860 ه. ق ) به واسطه سیل ، گنبد خانه و بعضی از جماعت خانه منهدم شد و مدت شش ماه خراب بود و باز به حال عمارت آوردند و اقامت جمعه می کنند . »
در کتاب یادگار های یزد ، جلد دوم ، صفحه 193 الی 196 نیز توصیف دقیق و کاملی از احوال مسجد تاریخی ریگ در یزد ارائه شده که در این جا به ذکر آن می پردازیم :
مهمترین آثار موجود در این مسجد عبارتند از:
- منار گلی مزین به کاشی با خطوط و نقوش هندسی بنایی و قفسه ای چوبی در بالای منار . خطوط آن « یا دیان یا منان یا حنان … است . »
- کتیبه خط ثلث از کاشی معرق در سه طرف سر در مغرب مسجد که به بازار باز می شود وعبارت آن چنین است :
« بنی هذه المسجد الشریف و المنار المنیف فی ایام خلافة سلطان السلاطین الزمان المتوکل علی الله المنان ( یک کلمه ریخته ) (الم ) ظفر بهادر خان خلد الله تعالی ظلال عدالته ، العبد الواثق بلطایف … ( دنباله اش ریخته است ). »
- در آلت سازی و کنده کاری که در همین درگاه نصب است و بر دو لنگه آن این عبارات به خط نسخ خوش نقر شده است :
دست راست
« لا اله الا الله محمد رسول الله وقف کرد بنده درگاه صمد خواجه حاجی احمد سیاوشانی »
دست چپ
« علی ولی الله حقاً حقا این در را بر مسجد سر ریگ خالصاً مخلصاً لوجه الله فی شهر ذی الحجة رقم شد سنة1038 »
- بدنه محراب ایوان اصلی از کاشی های شش ضلعی فیروزه ای و آبی با حاشیه های سیاه و سفید مرسوم قرن نهم هجری است و طاق نمای آن گچ کاری و مقرنس است و یک قطعه سنگ خاکی رنگ به اندازه 51×78 نصب و مطالب منقور در آن به خطوط رقاع و کوفی عبارت است از :
حاشیه اول:
« بسم الله الرحمن الرحیم . ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تـتـنزل علیهم الملائکة الا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا بالجنة التی کنتم توعدون نحن اولیاوکم .»
حاشیه دوم :
« بسم الله الرحمن الرحیم وعد الله المومنین و المومنات جنات تجری من تحتها النهار خالدین فیها و مساکن طیبة فی جنات عدل و رضوان من الله اکبر ذ لک هو الغور العظیم » سوره توبه آیه 82
حاشیه سوم :
« بسم الله الرحمن الرحیم یبشرهم ربهم برحمة منه و رضوان و جنات لهم فیها نعیم مقیم . خالدین فیها ابداً ان الله عنده اجر عظیم » سوره توبه آیات 21 و 22
« الا ان اولیا الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون » سوره یونس آیه 62
دوره پیشانی :
« شهد الله لا اله الا هو و الملائکة و اولوا العلم قائماً بالقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم . ان عند الدین عند الله . » سوره آل عمران آیات 19 و 18
پیشانی :
« لا اله الا الله محمد رسول الله »
محرابی وسط :
سوره اخلاص به خط کوفی
متن :
« الله اکبر ( در دو گوشه ) بسم الله الرحمن الرحیم فان تولوا فقل حسبی الله لا اله الا هو علیه توکلت و هو رب العرش العظیم » سوره توبه آیه 129
پائین :
« عمل عبید الله بن احمد …. ( ناخوانا ) احمد بن الحسین احمد بن محمد سید مسه (؟) عمر بن علی( …..) »
این نوع سنگ که در یزد تعدادی از آن ها دیده می شود از آثار قرن ششم هجری است و جز سنگی که از این دست در سال 512 برای قدمگاه فراشا تهیه و در محراب آن جا نصب شده ، بقیه سنگ قبر است . تصور می کنم که سنگ منصوب در محراب مسجد ریگ هم سنگ قبر بوده است …..
- در شبستان متصل به گنبد و طرف دست راست آن ، دیوار محراب از کاشی های مسدس و وسطش محراب نمای معرق از قرن نهم هجری نصب شده و طاق آن مقرنس و گچ کاری است .
- محراب شبستان بزرگ زمستانی دست چپ ، که پنجاه ستون دارد دارای سنگ مرمری به اندازه 85×115 سانتیمتر و بر آن به خط نسخ و نستعلیق عبارات مذکور در زیر منقور است :
حاشیه نسخ :
« قال الله تعالی و تقدس اقم الصلوة ….. مقاماً محمودا صدق العظیم حررة ابن عبدالحی محمد صادق 1251 .»
پیشانی نستعلیق :
« اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمد رسول الله و اشهد ان علیاً ولی الله . » وسط سنگ گل و بوته اندازی شده است و دارد : « عمل کمترین ملکعلی طهرانی .»
مسجد ریگ به شماره 1848 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است .
گزارش و تحلیل فنی: احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.
